آموزش اندیکاتور RSI؛ تشخیص جهت و قدرت تحرکات قیمتی در سهام

RSI یا همان اندیکاتور شاخص قدرت نسبی می‌تواند به شما کمک کند تا حرکت سهام را بهتر تحلیل کنید. به دلیل اهمیت این ابزار، اندیکاتور RSI و کاربرد آن در تحلیل تکنیکال را به شکلی کامل و به زبان ساده به شما آموزش دهیم.

از آن‌جا که اندیکاتور RSI بسیار انعطاف‌پذیر است و در ارائه سیگنال‌های معاملاتی به شکلی قدرتمند عمل کرده است، تحلیل‌گران بسیاری به استفاده از آن مشتاق هستند. از جمله اصلی‌ترین کاربردهای این ابزار می‌توان به تشخیص جهت و قدرت تحرکات قیمتی سهم اشاره کرد. نحوه محاسبه RSI به گونه‌ای است که از روابط پیچیده ریاضی استفاده می‌کند. در ادامه توضیح می‌دهیم که اندیکاتور RSI چیست و سپس کارکرد و استفاده از آن را بررسی خواهیم کرد. در نهایت این اندیکاتور را روی نمودار سهام اعمال می‌کنیم تا به صورت عینی با مشاهده چند مثال، معنای آن را بهتر درک کنیم.

اندیکاتور RSI چیست؟

پیش از آن‌که آموزش اندیکاتور RSI را شروع کنیم، لازم است یک آشنایی مختصر با آن داشته باشیم. می‌دانیم که تحلیل تکنیکال اندیکاتورهای فراوانی دارد که هر یک می‌توانند به نحوی در تحلیل سهام و یا ارز دیجیتال به ما کمک کنند. در این میان اندیکاتور شاخص قدرت نسبی از جمله ابزارهایی است که تحلیل‌گران زیادی از آن استفاده می‌کنند.

اندیکاتور RSI از سرواژه‌های سه لغت Relative Strength Index‌ گرفته شده است. این اندیکاتور را ولز وایلدر (Welles Wilder) طراحی کرده است. با توجه به تفاوت‌ میان اندیکاتور و اوسیلاتور می‌توان دریافت که RSI‌ در دسته‌ اوسیلاتورها یا نوسان‌گرها قرار می‌گیرد. همان‌گونه که در اندیکاتور مکدی (MACD) هم از میانگین متحرک استفاده می‌شود، در شاخص قدرت نسبی نیز همین‌گونه است. معمولا دوره محاسبه این اندیکاتور به صورت متغیر است. ولی دوره ۱۴ روزه، حالت استاندارد و پیش‌فرض آن است.

• بیشتر بخوانید: سرخطی زدن در بورس؛ رقابت برای جایگاه بهتر در صف معاملات

این اندیکاتور یک شاخص برای مومنتوم بازار دارد و قدرت حرکت آن را نیز بررسی می‌کند. از این رو دیده شده است که بعضا از این ابزار به عنوان اندیکاتور‌های پیش‌رو نیز یاد می‌شود. اما از آن‌جا که این اندیکاتور ماهیتی نوسانی دارد، بهتر است در دسته‌بندی‌های مربوط به خانواده اندیکاتورهای تاخیری در نظر گرفته شود. برای شروع آموزش اندیکاتور RSI‌، بهتر است اشار‌ه‌ای مختصر به اصطلاح گرایش بازار یا همان Momentum داشته باشیم.

گرایش بازار (Momentum) به چه معناست؟

این مسئله مربوط به یکی از مفاهیم علم فیزیک است. مومنتوم قدرت و شتاب یک جسم متحرک را محاسبه می‌کند. در حقیقت مومنتوم به این مسئله اشاره دارد که یک جسم در حال حرکت می‌تواند در همان جهت حرکت مسیر خود را ادامه دهد. اما زمانی که یک جسم خارجی مانع از حرکت آن می‌شود، مسیر جسم در حال حرکت تغییر خواهد کرد. به طور کلی مومنتوم از حاصل‌ضرب جرم جسم در سرعت به دست می‌آید.

نمونه بارز این مسئله را می‌توان در گوی‌های ساچمه‌ای در تصویر زیر مشاهده کرد.

این گوی‌ها یک نیروی حرکتی به یک‌دیگر وارد می‌کنند. تا زمانی که نیروی خارجی به این گوی‌ها وارد نشده باشد یا انرژی گوی تخلیه نشده باشد، به حرکت خود ادامه خواهند داد.

اما ارتباط میان این مسئله و اندیکاتور RSI چیست؟ اگر دقت کنید در بازار سرمایه نیز قیمت‌ها همیشه در یک جهت مشخص حرکت می‌کنند. به این ترتیب تا زمانی که یک نیروی خارجی مانع از این حرکت نشود، قیمت‌ها هم‌چنان به راه خود ادامه خواهند داد. در واقع اصل روندها که در تحلیل تکنیکال مورد بررسی قرار می‌گیرند، از این امر پیروی می‌کنند. یعنی نکته مهمی که تکنیکالیست‌ها به آن معتقدند این است که روندهای گذشته می‌توانند تا برهه‌ای از زمان در آینده نیز ادامه داشته باشند.

اندیکاتور شاخص قدرت نسبی، به طور پیش‌فرض سهام را در بازه‌های زمانی ۱۴ واحدی بررسی می‌کند. سپس قدرت خرید و فروش یک سهم را تحلیل می‌کند و در ادامه آن را در قالب یک نمودار که شامل سه بازه مختلف است، پیاده می‌کند. در آغاز آموزش اندیکاتور RSI به این مسئله اشاره کردیم که این ابزار در واقع یک نوسان‌گر است که میان سطوح صفر تا ۱۰۰ در نوسان است. در ادامه سطوح مهم این نوسان‌گر را بررسی می‌کنیم تا بهتر با نحوه عملکرد RSI آشنا شویم.

آموزش خواندن اندیکاتور RSI در بورس

با مقدمه‌هایی که در مورد اندیکاتور RSI بیان کردیم، اکنون زمان آن رسیده است که در مورد ماهیت و سازوکار آن بیشتر صحبت کنیم. این اندیکاتور یک نمودار خطی را نشان می‌دهد. همان‌طور که گفتیم این نمودار می‌تواند در محدوده صفر تا ۱۰۰ نوسان داشته باشد. اما نکته مهم این‌جاست که سطوح مختلف تعیین‌کننده نواحی متفاوتی هستند. با توجه به این سطوح می‌توان سیگنال‌های خرید و فروش دریافت کرد. در ادامه این نواحی را بررسی خواهیم کرد.

اشباع فروش در اندیکاتور شاخص قدرت نسبی (RSI)

زمانی که اندیکاتور RSI را روی نمودار یک سهم بررسی می‌کنیم حالات مختلفی پیش می‌آید. ممکن است با شرایطی مواجه شویم که نمودار خطی، در سطح ۳۰ قرار گرفته باشد. این سطح افقی نشان از یک حمایت معتبر دارد و به اشباع فروش دلالت دارد. یعنی زمانی که نمودار خطی RSI در سطح ۳۰ قرار بگیرد، می‌توان چنین تعبیر کرد که سهم احتمالا به انتهای فروش خود نزدیک می‌شود. انتظار می‌رود که سهم از این نقطه شاهد کاهش فشار فروش باشد. در نتیجه معامله‌گران منتظر هستند سهم به سمت بالا حرکت کند. به این ترتیب می‌توان چنین برداشت کرد که سهم دیگر فروشنده چندانی ندارد و از این نقطه باید منتظر روند صعودی و رشد سهم باشیم.

اشباع خرید در اندیکاتور شاخص قدرت نسبی

نقطه مقابل سطح ۳۰، سطح ۷۰ است. در این ناحیه شاهد اشباع خرید هستیم. یعنی بر خلاف مورد قبلی که انتظار می‌رفت فروش در سهم به اتمام رسیده باشد، در این شرایط می‌توان چنین استنباط کرد که روند صعودی سهم رو به پایان است. این احتمال وجود دارد که در این نقطه، شاهد فشار فروش باشیم. این ناحیه را می‌توان به عنوان یک مقاومت معتبر تلقی کرد.

البته معمولا سطح ۵۰ هم که سطح میانی ناحیه اشباع خرید و اشباع فروش است، از اهمیت خاصی برخوردار است و بعضی از افراد به این ناحیه هم توجه ویژه‌ای دارند تا بتوانند رفتار سهم را بهتر تحلیل کنند. با این تفاسیر مشخص است که بخش عمده آموزش اندیکاتور RSI‌ به شناسایی این نواحی مربوط است.

نحوه محاسبه اندیکاتور RSI و سازوکار آن

گفتیم که عدد ۱۴ به صورت پیش‌فرض برای محاسبات این اندیکاتور در نظر گرفته شده است. اما منظور از این عدد چیست؟ این ابزار داده‌های قیمتی ۱۴ کندل اخیر را بررسی و سپس آن‌ها را با هم مقایسه می‌کند. در حقیقت سازوکار این اندیکاتور به گونه‌ای است که بازه‌های زمانی ۱۴ واحدی (چه روزانه، ماهانه یا ساعتی و…)، میانگین افزایش و کاهش قیمت‌ها و هم‌چنین تعداد کندل‌ها و اندازه‌های آن را در نظر می‌گیرد. سپس با مقایسه این اطلاعات، خروجی را به صورت عددی مابین صفر تا ۱۰۰ ارائه می‌کند.

این خروجی در قالب یک نمودار خطی که حالتی نوسانی دارد در اختیار تحلیل‌گران قرار می‌گیرد. به همین دلیل است که در آغاز اشاره کردیم که اندیکاتور شاخص قدرت نسبی در دسته اسیلاتورها قرار می‌گیرد. به عنوان مثال اگر سهام موردنظر چند کندل صعودی در روزهای آخر داشته باشد، احتمال این‌که خروجی عددی نزدیک‌ به ۱۰۰ را نشان دهد، بسیار بالاست.

• بیشتر بخوانید: اردر ترس چیست؟ حقه بازیگر سهم به دیگر سهامداران

در سمت مقابل اگر چند کندل نزولی در این دوره مشاهده شود، خروجی عددی است که بیشتر به سمت صفر میل می‌کند. ممکن است شرایطی پیش آید که نیمی از کندل‌ها صعودی و نیم دیگر نزولی باشند. اگر اندازه این کندل‌ها نیز به نسبت مشابه یک‌دیگر باشد، خروجی عددی در محدوده سطح ۵۰ خواهد بود. مجددا یادآور می‌شویم که خروجی متناسب با صعودی یا نزولی بودن و هم‌چنین اندازه کندل‌ها می‌تواند به سمت صفر یا ۱۰۰ میل کند. این‌ مسائل از جمله موارد پایه و ابتدایی در آموزش اندیکاتور RSI هستند. در ادامه این مبحث، قصد داریم با بیان چند مثال، به فهم بهتر این اندیکاتور کمک کنیم.

خطوط روند در اندیکاتور RSI

به جز نواحی اشباع خرید و فروش، یکی از مهم‌ترین نکاتی که در آموزش اندیکاتور RSI حائز اهمیت است، به خطوط روند مربوط است. پیش‌تر در مورد خطوط روند به طور مفصل صحبت کرده‌ایم. اکنون تنها می‌خواهیم به این مسئله اشاره کنیم که می‌توانیم این خطوط را روی نمودار RSI ترسیم کنیم و سیگنال‌هایی مفید دریافت کنیم. در میان‌مدت می‌توان با تحلیل این سیگنال‌ها نتایج خوبی کسب کرد.

این کار به این صورت انجام می‌شود که خطوط روند را با توجه به حرکت سهم، به صورت صعودی یا نزولی ترسیم می‌کنیم. سپس زمانی که خط روندی شکسته شود، سیگنال خرید یا فروش صادر خواهد شد. یعنی اگر خط روند نزولی شکسته شود، سیگنال خرید صادر می‌شود و اگر خط روند صعودی شکسته شود، سیگنال صادرشده مربوط به فروش خواهد بود. این به آن معنا است که پس از شکست خط روند، صعودی به احتمال فراوان شاهد ریزش سهم خواهیم بود.

پس مشخص شد که با پیاده کردن خطوط روند و ترسیم آن روی نمودار RSI می‌توان اطلاعات خوب و مفیدی کسب کرد. هم‌چنین می‌توان با توجه به خطوط حمایت و مقاومت در RSI، تحلیل بهتری از سهام داشت.در ادامه نمونه‌ای از خط روند صعودی و نزولی در اندیکاتور RSI را بررسی می‌کنیم.

روند صعودی در اندیکاتور RSI

تصویر زیر روند صعودی یک سهم را در طی ۱۴ کندل پی‌درپی نشان می‌دهد. اگر دقت کنید، متوجه می‌شوید که از میان این کندل‌ها تنها دو مورد نزولی هستند. به لحاظ اندازه نیز می‌توان مشاهده کرد که تعداد زیادی از این کندل‌ها ابعاد بزرگی دارند. سایه آن‌ها نیز به میزان زیادی در تصویر مشخص است. به این ترتیب با در نظر گرفتن این موارد، اندیکاتور شاخص قدرت نسبی روی عدد ۷۵ است و نشان می‌دهد که سهم روندی صعودی با مومنتوم بالا دارد.

روند نزولی در اندیکاتور RSI

همان‌گونه که در تصویر زیر مشاهده می‌کنید، سه ناحیه مختلف از نمودار قیمت به شکل مستطیل‌های عمودی مشخص هستند. در بخش اول شاهد یک روند نزولی قوی هستیم که موجب افت قیمت سهم شده است. همان‌گونه که در مستطیل اول مشخص است، تمامی کندل‌ها در این بخش سیاه هستند. در ناحیه مذکور تنها شاهد چند شمع کوچک دوجی هستیم. به این ترتیب نمودار RSI به سطح ۱۷ رسیده است و این امر موجب تایید روند نزولی قوی شده است.

• بیشتر بخوانید: پول هوشمند در بورس؛ نشانه آغاز یک حرکت طلایی

اما در ناحیه میانی شرایط متفاوت است. در این بخش شاهد یک روند صعودی هستیم که می‌توان گفت نسبتا قوی است. همان‌طور که می‌توانید در تصویر ببینید، نمودار تا ناحیه ۷۰ هم رشد داشته است. به همین ترتیب تعداد شمع‌های نزولی هم کم شده است. در این حالت، دارایی مورد نظر، خریداران بیشتری دارد.

اما مستطیل سوم، بیان‌گر یک روند تقریبا خنثی است که در طی ۱۴ کندل به وقوع پیوسته است. خروجی اندیکاتور برابر با ۴۲ است که حاکی از عدم وجود روند است. البته سهم با افت قیمت کمی مواجه بوده است و این مسئله در سطوح کمتر از ۵۰ قابل تایید است. اما با این‌همه می‌توان گفت نسبت قدرت بازیگران بازار به شکلی متعادل است. قدرت به شکلی تقریبا یکسان میان خریدار و فروشنده تقسیم شده است.

آیا نواحی اشباع و خرید در اندیکاتور RSI قابل استناد هستند؟

در ابتدای آموزش اندیکاتور RSI از سطوح ۳۰ و ۷۰ به عنوان نواحی اشباع فروش و اشباع خرید یاد کردیم. باور عمومی بر این است که در این نواحی، روند تغییر می‌کند و سهم از حالت صعودی به نزولی و برعکس تغیر روند خواهد داشت. اگر مجددا نگاهی به دو تصویر قبلی بیندازید، می‌توانید به این مسئله پی ببرید که این باور چندان هم درست نیست. چرا که مشاهده کردیم مقادیر بالاتر در این نمودار با یک حرکت صعودی قوی همراه بود. هم‌چنین شاهد آن بودیم که مقادیر اندیکاتور شاخص قدرت نسبی زیر ۳۰ بود ولی روند نزولی هم‌چنان به شکلی قدر‌تمند در حال ادامه بود.

در واقع حقیقت این است که نمودار اندیکاتور RSI در نواحی پایانی بازه نوسانی خود همیشه هم نمی‌تواند حاکی از ضعف و بازگشت روند باشد. باید همواره به یاد داشت که این مسئله تنها می‌تواند وجود مومنتوم حرکتی بالا را در سهم تایید کند. اگر فردی به محض مشاهده ورود سهم به ناحیه اشباع خرید و در جریان یک روند صعودی دست به فروش سهام خود بزند، ممکن است به سرعت متوجه اشتباه خود شود.

بارها بر این مسئله تاکید کرده‌ایم که نمی‌توان تنها از‌ یک ابزار استفاده کرد و با توجه به خروجی آن دست به معامله زد. روش صحیح آن است که از این اندیکاتورها در کنار سایر ابزارها استفاده کنید. به عنوان نمونه می‌توان از اندیکاتور مکدی در کنار اندیکاتور RSI استفاده کرد و نتایج معتبرتری به دست آورد.

مثال

در تصویر زیر می‌توانید مصداق صحبت‌های بالا را مشاهده کنید. در نخستین مستطیل از سمت چپ می‌بینید که نخستین بار قیمت وارد سطح بالای ۷۰ شده است. این ناحیه همان ناحیه اشباع خرید است و نشان‌دهنده پایان روند صعودی. اما همان‌گونه که می‌بینیم، سهم برای مدتی طولانی پس از این امر، هم‌چنان به روند صعودی خود ادامه داده است. حتی زمانی که روند تقریبا مسطح شده است، هم‌چنان خبری از بازگشت قیمت نیست.

در بخش بعدی نیز می‌بینیم که RSI مجددا وارد ناحیه اشباع خرید شده است و قیمت مجددا سیر صعودی را به خود دیده است. به این ترتیب می‌توان گفت، سطوح بیشتر از ۷۰ یا کمتر از ۳۰ در اندیکاتور RSI تنها می‌توانند بیان‌کننده قدرت بالای روند صعودی یا نزولی باشند و به معنای غالب بودن تعداد خریداران یا فروشندگان خواهند بود. به بیان دیگر ورود نمودار سهام به ناحیه‌های اشباع خرید و فروش، دلیلی قطعی برای تغییر روند سهم و شروع یک حرکت جدید مخالف روند فعلی نخواهد بود. بلکه تنها حاکی از قدرت روند است.

آموزش تصویری اندیکاتور RSI و شکست سطوح حمایت و مقاومت

در بخش‌های قبلی آموزش اندیکاتور RSI، گفتیم که می‌توان با توجه به عملکرد این ابزار، سطوح حمایت و مقاومت معتبر را در نمودار قیمت سهم مشخص کرد. اگر تصویر زیر را ببینید، متوجه می‌شوید که خط افقی یک سطح مقاومتی قوی را در نمودار سهم نشان می‌دهد؛ سطحی که قیمت بارها به آن برخورد کرده ولی نتوانسته از آن عبور کند. هنگامی که اندیکاتور RSI‌ را نیز بررسی می‌کنیم، می‌توان به وضوح این ناحیه مقاومتی را تشخیص داد.

می‌بینید که در دو نقطه اول، در دو سطح ۵۰ و ۶۱ شاهد آن هستیم که قدرت دست خریداران است. البته این امر در شرایطی است که نمی‌توان ادعا کرد اکثریت مطلق معامله‌گران، خریداران هستند. در سومین بخش از نمودار نیز شاهد ورود به سطح ۶۸ هستیم که حاکی از تحرکات قیمتی بیشتری است. درست است که در این نقطه، قیمت نتوانسته است سطح مقاومتی را بشکند اما می‌بینیم که این اتفاق در زمان کوتاهی رخ داده است.

همان‌طور که پیش‌تر اشاره کرده‌ایم، زمانی که قیمت به شکلی سریع به سطوح پیشین برمی‌گردد، این مسئله نشان‌دهنده افزایش قدرت خریداران یا فروشندگان است. می‌بینید که در آخرین تلاشی که سهم برای شکست نهایی مقاومت انجام داده است، نمودار RSI در سطح ۷۴ قرار گرفته است. زمانی که نمودار قیمت را با دقت بیشتری بررسی کنیم، درمی‌یابیم که کندل‌های صعودی قوی بالاخره توانسته‌اند مقاومت مذکور را بشکنند و از آن عبور کنند. همان‌طور که می‌دانیم زمانی که شکست به همراه یک جهش قیمتی اتفاق بیفتد می‌توان این امر را به منزله یک سیگنال قوی برای خرید سهام در نظر گرفت. در نهایت این‌که سیگنال نهایی شکست، زمانی صادر می‌شود که قیمت بالاتر یا پایین‌تر از یک سطح قیمتی بسته می‌شود.

در این نمودار، شکست قیمت در سطوح بالای ۷۰ در نمودار RSI، حاکی از افزایش شانس موفقیت در موقعیت معاملاتی است.

واگرایی در اندیکاتور RSI نشانگر چیست؟

یکی از مهم‌ترین مباحثی که در آموزش اندیکاتور RSI باید به آن بپردازیم، مبحث واگرایی است. زمانی که واگرایی در اندیکاتور RSI ایجاد می‌شود، شاهد ایجاد یکی از سیگنال‌هایی هستیم که برای افراد زیادی جذاب است. گفتیم نواحی اشباع خرید و فروش نمی‌توانند صرفا خبر از بازگشت قیمتی داشته باشند. اما در واگرایی‌ها می‌توان چنین امری را مشاهده کرد. واگرایی حاکی از شرایطی است که در آن حرکت قیمتی سهم برخلاف نمودار اندیکاتور باشد. واگرایی اما انواع مختلفی دارد که در ادامه آن‌ها را توضیح می‌دهیم.

واگرایی معمولی

زمانی که واگرایی معمولی رخ می‌دهد، این مسئله نشان از تضعیف موج قیمتی اخیر دارد. واگرایی‌ها به دو دسته مثبت و منفی تقسیم می‌شوند.

واگرایی معمولی نزولی یا منفی

واگرایی نزولی یا -RD در شرایطی اتفاق می‌افتد که روند سهم موجب ایجاد یک نقطه بالاتر از سقف فعلی باشد اما اندیکاتور در شرایطی معکوس قرار گرفته باشد. یعنی نمودار قیمتی سقفی بالاتر یا هم‌تراز با سقف قبلی ایجاد کرده است اما در اندیکاتور شاهد ایجاد سقفی پایین‌تر از سقف قبلی هستیم. در تصویر زیر در نمودار سمت چپ شاهد یک واگرایی نزولی کلاسیک هستیم. همان‌گونه که مشخص است، اندیکاتور روندی نزولی را نشان می‌دهد ولی روند قیمت سهم صعودی است. واگرایی در اندیکاتور RSI حاکی از این مسئله است که موج صعودی اخیر، ضعیف‌تر از حرکات قبلی است و چندان قابل استناد نخواهد بود.

در این‌جا توجه به یک نکته ضروری است. فراموش نکنید که باید حتما در نمودار سهام قله دوم تشکیل شود. سپس باید چند کندل پایین‌تر از آن نیز ایجاد شود تا بتوان بالاترین نقطه را به عنوان قله در نظر گرفت. بعضی از مواقع این مسئله پیش می‌آید که افراد واگرایی منفی را در شرایطی تشخیص می‌دهند که هنوز قله در چارت سهام تشکیل نشده است. در حقیقت آن‌چه در این میان حائز اهمیت است، تشخیص نقطه پیوت ماژور است.

واگرایی معمولی صعودی یا مثبت

در تصویر سمت راست در بالا نیز یک واگرایی صعودی (+RD) را می‌بینیم. این واگرایی برعکس مورد قبلی است. یعنی در شرایطی رخ می‌دهد که در نمودار قیمت شاهد ایجاد کفی پایین‌تر یا هم‌تراز با کف قبلی هستیم. اما کف جدید در اندیکاتور بالاتر از کف قبلی است. این مسئله نشان می‌دهد که روند نزولی در حال تضعیف است و در آینده این احتمال وجود دارد که شاهد برگشت سهم و آغاز روند صعودی باشیم.

جمع‌بندی

اندیکاتور RSI ابزاری بسیار پرکاربرد در تحلیل نکنیکال است که در این مطالب به آموزش آن پرداختیم. این اندیکاتور با بررسی روند قیمتی سهم، می‌تواند سیگنال‌هایی را به ما ارائه کند. این اندیکاتور از سطح صفر تا ۱۰۰ تشکیل شده است. به طور کلی در این اندیکاتور سطح ۳۰ به منزله اشباع فروش است. یعنی از این نقطه به بعد احتمال دارد روند سهم صعودی شود. از طرف دیگر ناحیه ۷۰ ناحیه اشباع خرید است. یعنی این احتمال وجود دارد قیمت سهم از این به بعد با افت مواجه شود؛ چرا که دیگر خریدار چندانی در سهم باقی نمانده است.

واگرایی نیز مسئله مهم دیگری در خصوص اندیکاتور RSI است که حالات مختلفی دارد و ممکن است حاکی از ادامه روند یا تغییر آن باشد. در پایان لازم است مجددا بر این مسئله بسیار مهم تاکید کنیم که هرگز نباید تنها با تکیه بر یک اندیکاتور یا ابزار در مورد خرید یا فروش سهم تصمیم گرفت. معمولا از این ابزار به صورت ترکیبی استفاده می‌شود. در این شرایط می‌توان پیش‌بینی‌های بهتری انجام داد و نتایج مطلوب‌تری دریافت کرد.