بورس کالا چیست؟

بورس کالا بر اساس قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی (مصوب اول آذر ۱۳۸۴ مجلس شورای اسلامی) در آذرماه ۱۳۸۵ تشکیل شد. این بازار پس از تصویب شورای عالی بورس شکل گرفت و حاصل ادغام دو بازار بورس فلزات و کالای کشاورزی بود. در مهر ماه ۱۳۸۶ و بعد از پذیره‌نویسی، بورس کالا به طور رسمی فعالیت خود را زیر نظر سازمان بورس و اوراق بهادار آغاز کرد. در این بازار نیز خریداران و فروشندگان به واسطه کارگزاران اقدام به معامله می‌کنند.

فعالان بورس کالا

فعالان این بازار به دو گروه تقسیم می‌شوند:

۱- تولیدکنندگان و تاجران مواد اولیه

ابزارهای معاملاتی بورس تولیدکنندگان را در برابر نوسان‌ها مصون می‌کند. تاجران نیز می‌توانند با اتکا به همین ابزار اقدام به معامله کنند. به این ترتیب آن‌ها قادرند با اطمینان خاطر از قیمت‌های آینده، در مورد صادرات و واردات محصولات تصمیم بگیرند.

۲- مصرف‌کنندگان

یکی از مطمئن‌ترین بازارهایی که مصرف‌کنندگان می‌توانند به آن مراجعه کنند، بورس کالا است. این مکان برای خرید مواد اولیه، کسب اطلاعات قیمت و تضمین سود شرکت‌ها گزینه مناسبی به شمار می‌رود.

اهداف بورس کالا کدام‌اند؟

بورس کالا اهدافی را دنبال می‌کند که از جمله آ‌ن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• تسهیل معاملات نقدی و آتی کالا در بستری منسجم و قانون‌مدار
• تنظیم بازار محصولات کشاورزی، فلزی، پتروشیمی و انرژی
• کاهش قیمت‌ها در بازار رقابتی
• حذف واسطه‌ها و مبادلات مستقیم میان متقاضی و عرضه‌کننده
• کاهش نوسان‌های مخرب بازار و امکان انتقال ریسک
• انجام معاملات نقدی و آتی به کمک ابزارهای مرتبط

فعالیت بورس کالا در چه عرصه‌هایی صورت می‌گیرد؟

حوزه‌هایی که بورس کالا در آن فعال است، به زمینه‌های زیر تقسیم می‌شود:

• محصولات صنعتی و معدنی
• فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی
• محصولات کشاورزی
• بازار مشتقه و مالی
• کالاهای بازار فرعی

هر یک از دسته‌بندی‌های بالا، خود به گروه‌های اصلی و همچنین زیرگروه‌های اصلی و فرعی تقسیم می‌شود. گروه‌های اصلی محصولات صنعتی و معدنی عبارتند از:

• گروه فولاد
• گروه مس
• گروه آلومینیوم
• گروه روی
• گروه سرب
• گروه فلزات گران‌بها
• گروه صنعتی و معدنی

هر یک از این گروه‌ها، زیرگروه‌های دیگری دارند و به طور کلی این بخش شامل ۲۴ زیرگروه اصلی و ۵۱ زیرگروه فرعی است.

گروه فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی در دو گروه اصلی زیر دسته‌بندی می‌شود:

• گروه فرآورده‌های نفتی
• گروه پتروشیمی

این گروه متشکل از ۹ زیرگروه اصلی و ۵۷ زیرگروه فرعی است.

گروه محصولات کشاورزی از یک گروه اصلی، ۲۱ زیرگروه اصلی و ۷۶ زیرگروه فرعی تشکیل شده است.

بازار مشتقه و مالی نیز مربوط به معاملات زعفران، سکه بهار آزادی، زیره سبز و پسته است. هم‌چنین اوراق سلف موازی استاندارد شرکت‌های مختلف نیز در این بازار داد و ستد می‌شود.

گروه اصلی کالاهای بازار فرعی از هشت مورد زیر تشکیل شده است:

• کشاورزی
• صنعتی
• اموال غیرمنقول
• ضایعات و مستعمل
• فلزی
• شیمیایی
• معدنی
• پلیمر

در این بخش نیز شاهد ۵۶ زیرگروه اصلی و ۹۳ زیرگروه فرعی هستیم.

قراردادهای بورس کالای ایران

قراردادهای استانداردی که در این بازار وجود دارند، به شرح زیر هستند:

۱- قرارداد نقدی: در قراردادهای نقدی، پرداخت مبلغ و تحویل کالا هنگام معامله صورت می‌گیرد.

۲- قرارداد سلف: بهای این قرارداد هنگام معامله پرداخت می‌شود ولی تحویل کالا به زمان مشخصی در آینده موکول می‌شود.

۳- قرارداد نسیه: در این نوع قرارداد، کالا هنگام معامله به خریدار تحویل داده می‌شود ولی بهای تعیین‌شده، در سررسید پرداخت خواهد شد.

۴- قرارداد آتی:‌ در این نوع از قراردادهای حاضر در بورس کالا، فروشنده موظف به فروش مقدار مشخصی از یک کالا در سررسید معین می‌شود. فروشنده باید کالا را به قیمتی که در حال حاضر تعیین می‌کنند، بفروشد. طرف مقابل قرارداد نیز تعهد می‌کند که کالای مذکور را خریداری کند. برای جلوگیری از هر گونه مشکل، طرفین در قالب شرط ضمن عقد مبلغی را به عنوان وجه تضمین در اختیار اتاق پایاپای قرار می‌دهند. این اتاق از جانب طرفین قرارداد وکالت دارد که بر طبق تغییرات، بخشی از وجه تضمین را به هر یک از آنان بپردازد. سرانجام در سررسید بهای کالا تسویه انجام خواهد شد.

بیشتر بخوانید: بازارگردان کیست؟

۵- قرارداد سلف استاندارد: در این قرارداد عرضه‌کننده میزان مشخصی از دارایی پایه را بر اساس مشخصات قرارداد سلف استاندارد در ازای بهای نقد می‌فروشد. سپس باید این میزان را در دوره تحویل، در اختیار خریدار قرار دهد. خریدار می‌تواند معادل دارایی پایه خریداری‌شده را مطابق با قرارداد سلف موازی استاندارد (مواد ۲ و ۳ دستورالعمل اجرایی معاملات سلف استاندارد)، به فروش برساند. این قرارداد به اختصار قرارداد سلف استاندارد نامیده می‌شود.

۶- قرارداد اختیار معامله: یکی دیگر از قراردادهای بورس کالا اختیار معامله نام دارد. در این قرارداد اختیار خرید یا فروش کالا از یک طرف قرارداد به طرف دیگر واگذار می‌شود. این قرارداد در دو نوع کلی اختیار خرید و اختیار فروش منعقد می‌شود. خریدار و فروشنده در هر یک از این دو نوع با یکدیگر به معامله می‌پردازند.

۷- صندوق‌های کالایی: صندوق کالایی قابل معامله (ETC) از جمله ابزارهای مالی است که سرمایه‌گذاران را قادر می‌کند که بدون مسئولیت نگهداری کالا، مالکیت آن را به عهده بگیرد. یعنی سرمایه‌گذار می‌تواند به جای خرید و نگهداری کالا، تقبل هزینه‌های جابجایی، انبارداری و زیان‌های احتمالی، اوراق این صندوق را خریداری کند.

۸- گواهی سپرده کالایی: طبق مصوبه شورای عالی بورس و اوراق بهادار، گواهی سپرده کالایی، اوراق بهاداری است که مالک آن، دارنده مقدار معینی کالاست. قبض انبار استانداردی که از سوی انبارهای مورد تایید بازار بورس صادر می‌شود، به منزله پشتوانه این قرارداد است.

قراردادهای قابل معامله در بورس کالا چه شرایطی دارند؟

به هنگام انعقاد هر یک از قراردادهای مذکور، موارد زیر باید مشخص شوند:

• نوع قرارداد و مشخصات کالای مورد معامله
• میزان کالای مورد معامله
• واحد اندازه‌گیری کالای مورد معامله
• تاریخ معامله (روز و ساعت)
• ابعاد و استاندارد کالای مورد معامله
• تاریخ تحویل کالا
• نوع بسته‌بندی و استاندارد به هنگام تحویل کالا
• انبار یا محل تحویل کالا
• واحد پول

مراحل ورود به بورس کالا

همان‌گونه که برای فعالیت در بورس به کد بورسی نیاز است، برای حضور در این بازار نیز باید کد دریافت کرد. اما این کد با کد بورسی تفاوت دارد. این مرحله تنها یک مرتبه انجام می‌شود. خریداران در این بورس باید از طریق کارگزار خود اقدام به دریافت کد کنند.

مراحل خرید در بورس کالا

• تکمیل فرم سفارش خرید: خریدار باید فرم درخواست خرید کالا را در هر خرید تکمیل کند. مشخصات دقیق کالا به همراه نام تولیدکننده، حداکثر قیمت خرید و اطلاعات دیگر مواردی هستند که باید توسط خریدار در فرم سفارش قید شوند.

• بررسی امکان خرید: کارگزار درخواست خریدار را بررسی می‌کند تا امکان خرید را بسنجد. در صورت لزوم، کارگزار با تولیدکننده در خصوص عرضه کالا مذاکره خواهد کرد.

• واریز پیش‌پرداخت: اگر امکان خرید در بورس کالا موجود باشد، این موضوع به اطلاع خریدار خواهد رسید. خریدار باید مبلغ ۱۰ درصد از ارزش تقریبی کالا را به حساب کارگزار واریز کند. این مبلغ در واقع به عنوان تضمین خرید در نظر گرفته می‌شود. (مبلغ تضمین خرید در مورد کالاهایی که در رینگ صادراتی فروخته می‌شوند، پنج درصد ارزش کل کالاست.)

• خرید کالا: هنگام عرضه کالا در تالار، کارگزار شخص خریدار وارد رقابت با سایر کارگزاران می‌شود. در صورتی که میزان عرضه کافی و در قیمت مناسب باشد (تا حداکثر سقف قیمتی تعیین شده توسط خریدار)، آن‌گاه کارگزار خرید را انجام خواهد داد.

بیشتر بخوانید: چگونه افزایش سرمایه را بازارخوانی کنیم؟

• ارسال اطلاعیه خرید: بعد از اتمام خرید کالا، اطلاعیه خرید از جانب کارگزار برای خریدار ارسال می‌شود. این اطلاعیه شامل جزئیات خرید و قیمت و همچنین کارمزد کارگزاری، عوارض بازار بورس و سایر عوارض قانونی است.

• واریز باقی مبلغ: خریدار باید بر اساس اطلاعیه خرید مابقی مبلغ کالا را پرداخت کند. حداکثر زمان مجاز برای انجام این کار تا ساعت ۱۰ صبح روز سوم کاری پس از خرید کالا است. مبلغ باید به حساب‌های بورس قیدشده در اطلاعیه خرید واریز شود. پس از پرداخت، خریدار باید فیش بانکی را برای کارگزاری ارسال کند. ضروری است که نام واریزکننده وجه و نام خریدار حتما یکسان باشد.

• تسویه حساب با اتاق پایاپای: در این مرحله از خرید در بورس کالا و پس از اتمام عملیات واریز مابقی مبلغ، کارگزار باید با اتاق پایاپای تسویه حساب کند. سپس باید مدارک تسویه کالا را کامل کند و آن‌ها را برای کارگزار فروشنده ارسال کند.

• تعیین پیمانکار برای حمل کالا: خریدار باید پیمانکار حمل بار و همچنین آدرس محل تخلیه را تعیین کند.

• پیگیری دریافت ثبت سفارش از فروشنده: کارگزار شخص خریدار برای دریافت تاییدیه سفارش از کارگزار فروشنده باید پیگیری‌های لازم را برای ثبت سفارش انجام دهد.

• دریافت حواله: در این مرحله از خرید کالا، تولیدکننده حواله فروش را صادر می‌کند و کارگزار، صدور حواله را به اطلاع خریدار می‌رساند.

• پیگیری خریدار برای دریافت کالا: خریدار باید در این مرحله با فروشنده ارتباط برقرار کند. سپس باید هماهنگی‌های لازم را با پیمانکار حمل کالا انجام دهد و کالا را دریافت کند.

• پیگیری خرید در خریدهای سلف: در این نوع از خرید، خریدار باید پیمانکار حمل کالا را تعیین کند. سپس یک هفته قبل از تحویل کالا، باید این مورد را به اطلاع فروشنده برساند.

مزایای معامله در بورس کالا

۱- برقراری اطمینان میان خریدار و فروشنده: نظارت حاکم بر بورس موجب می‌شود که پرداخت وجه سازمان‌یافته باشد و خطر دریافت کالای معیوب و یا نکول وجود نداشته باشد.

۲- نرخ عادلانه: از جمله مزایای بورس کالا کشف نرخ است. این نرخ بر اساس عرضه و تقاضا تعیین می‌شود. به همین دلیل است که کشف قیمت روالی شفاف و عادلانه دارد.

۳- شفافیت: در این بازار اثری از معاملات صوری نیست و تمام تبادل‌ها از سوی دولت و سهامداران نظارت می‌شود.

۴- جبران خسارت:‌ هر یک از طرفین معامله در صورت عدم عمل به تعهد خود، باید جبران خسارت کنند. جبران خسارت در خصوص تحویل کالا یا تسویه مبلغ، از محل تضامین فروشنده، خریدار یا کارگزاران تامین و از طریق اتاق پایاپای انجام می‌شود.

بیشتر بخوانید: نوسان گیری چیست و نوسان گیر چه کسی است؟

۵- تامین مالی: از آن‌جا که بانک‌ها از صحت معاملات اطمینان دارند، با سهولت بیشتری اقدام به ارائه وام به خریداران می‌کنند. اسناد صادره توسط کارگزاری‌ها مبنی بر انجام معاملات در بازار بورس، مدرک محکمی برای بانک است تا به معاملات اطمینان کند.

۶- معرفی عرضه‌کننده بدون تبلیغ: از دیگر مزایای بورس کالا این است که عرضه‌کننده نیازی به تبلیغ ندارد. چرا که خریداران داخلی و خارجی متعددی در این بازار حضور دارند.

۷- بیان وضعیت اقتصادی کشور: قیمت‌های مورد معامله در بورس کالا نشان‌دهنده روند اقتصادی کشور است. بر همین اساس می‌توان تصمیمات درست را اتخاذ کرد.

۸- انجام معاملات به صورت مکانیزه: با ورود به این بازار، از بازارهای سنتی فاصله می‌گیریم و به سمت پیشرفت گام برمی‌داریم.

۹- معافیت مالیاتی: بر اساس ماده شش قانون توسعه ابزارهای جدید، معادل ۱۰ درصد از مالیات بر درآمد حاصل از فروش کالاهایی که در بورس‌های کالایی پذیرفته شده‌اند، بخشوده می‌شود.

محدودیت‌های موجود در بورس کالا

بورس کالا جدا از مزایای بسیاری که دارد، با محدودیت‌هایی نیز همراه است که ممکن است در برخی مواقع، مانعی سر راه معاملات این بازار باشد. این محدودیت‌ها عبارتند از:

• حجم خرید نباید کمتر از میزان مشخص شده و مصوب باشد.

• در بورس کالا برخی از اجناس در قالب سبد عرضه می‌شوند و خریدار امکان انتخاب ندارد.

• در این بازار جایی برای افرادی که در پی فرار مالیاتی هستند، وجود ندارد.

• عرضه‌ها همواره و مستمر هستند. در صورت بروز وقفه، عرضه‌کنده از این بازار اخراج خواهد شد.

منبع: اخبار بورس