تهران، بهار ۱۳۹۹. میلیون‌ها ایرانی پای گوشی‌ها و کامپیوترهایشان منتظرند. صفحه معاملات آنلاین چشمک می‌زند، و نام شستا، غول سرمایه‌گذاری تأمین اجتماعی، در مرکز توجه است. عرضه اولیه (IPO) این شرکت، که نوید سودهای جذاب می‌دهد، موجی از هیجان به راه انداخته است. در عرض چند ساعت، میلیون‌ها نفر سهام شستا را می‌خرند، و بورس تهران شلوغ‌تر از همیشه می‌شود. عرضه‌های اولیه، یا همان IPOها، سال‌هاست که موتور محرک بازار سرمایه ایران‌اند. اما این عرضه‌ها از کجا شروع شدند؟ چگونه بازار را تغییر دادند، و چه درس‌هایی برای سرمایه‌گذاران دارند؟ با ما همراه شوید تا داستان IPOها در بورس ایران را کاوش کنیم.
چرا عرضه‌های اولیه مهم‌اند؟
عرضه اولیه (IPO) لحظه‌ای است که یک شرکت برای اولین بار سهامش را در بورس عرضه می‌کند و به شرکتی عمومی تبدیل می‌شود. در ایران، IPOها نه‌تنها سرمایه را به شرکت‌ها تزریق کرده‌اند، بلکه میلیون‌ها نفر را به سرمایه‌گذاری در بورس کشانده‌اند. از اولین عرضه‌ها در دهه ۱۳۴۰ تا تب IPOها در ۱۳۹۹، این ابزار مالی نقشی کلیدی در رشد بورس تهران داشته است. تا 2023، بورس تهران با ۶۶۳ شرکت و ارزش بازار ۹۴ میلیارد دلار، تا حد زیادی مدیون IPOهاست.
این مقاله، تاریخچه و تأثیرات عرضه‌های اولیه در ایران را بررسی می‌کند. این داستان بخشی از روایت جامع ما در مقاله تاریخ بازار سرمایه ایران است و نگاهی عمیق به یکی از جذاب‌ترین جنبه‌های بورس ارائه می‌دهد.
زمینه تاریخی؛ IPOها در ایران
عرضه‌های اولیه در ایران با تأسیس بورس اوراق بهادار تهران در ۱۳۴۶ آغاز شدند. در آن زمان، شرکت‌هایی مثل بانک توسعه صنعتی و معدنی و نفت پارس سهامشان را عرضه کردند. این عرضه‌ها، که تعدادشان محدود بود، راهی برای جذب سرمایه و توسعه صنایع بودند. در دهه‌های ۱۳۵۰ و ۱۳۶۰، به دلیل انقلاب و جنگ، IPOها کاهش یافتند، اما از دهه ۱۳۷۰، با شروع خصوصی‌سازی، دوباره اوج گرفتند.
دهه ۱۳۹۰، به‌ویژه سال ۱۳۹۹، نقطه عطفی برای IPOها بود. دولت، با هدف تأمین مالی و کاهش بار مالی شرکت‌های دولتی، عرضه‌های بزرگی را ترتیب داد. این دوره، که با دیجیتالی شدن معاملات و اقبال عمومی همراه بود، IPOها را به پدیده‌ای اجتماعی تبدیل کرد. اما داستان IPOها تنها سودهای اولیه نیست؛ چالش‌ها و درس‌هایی هم به همراه دارد.
تاریخچه عرضه‌های اولیه در ایران
دهه ۱۳۴۰: آغاز عرضه‌ها
وقتی بورس تهران در ۱۵ بهمن ۱۳۴۶ افتتاح شد، عرضه‌های اولیه هسته اصلی بازار بودند. بانک توسعه صنعتی و معدنی، که بزرگ‌ترین مجتمع تولیدی آن زمان بود، اولین شرکتی بود که سهامش معامله شد. شرکت‌هایی مثل سیمان تهران و نفت پارس نیز به دنبال آن آمدند. این عرضه‌ها، که با معافیت‌های مالیاتی همراه بودند، شرکت‌ها را به بورس کشاندند و سرمایه‌های کوچک را به سوی صنعت هدایت کردند.
در این دوره، IPOها محدود به شرکت‌های بزرگ و صنعتی بودند. سرمایه‌گذاران، که عمدتاً نخبگان اقتصادی بودند، با خرید سهام در توسعه کشور سهیم شدند. تا ۱۳۵۷، تعداد شرکت‌های بورسی به ۱۰۵ رسید، که بسیاری از آن‌ها از طریق IPO وارد شده بودند.
دهه ۱۳۷۰: احیای IPOها
پس از رکود دهه ۱۳۶۰، خصوصی‌سازی در دهه ۱۳۷۰ IPOها را احیا کرد. قانون برنامه توسعه اول، که واگذاری شرکت‌های دولتی را تشویق می‌کرد، بستری برای عرضه‌های جدید فراهم کرد. شرکت‌های صنعتی و خدماتی، مثل بانک‌ها و بیمه‌ها، سهامشان را عرضه کردند. این دوره، اگرچه با محدودیت‌های زیرساختی همراه بود، پایه‌ای برای رشد بعدی گذاشت.
دهه ۱۳۹۰: اوج‌گیری IPOها
دهه ۱۳۹۰ شاهد انقلاب دیجیتال در بورس بود. سامانه‌های سجام و کدال، همراه با کارگزاری‌های آنلاین مثل مفید و آگاه، عرضه‌های اولیه را برای عموم آسان کردند. در ۱۳۹۹، عرضه شستا نقطه اوج بود. این شرکت، که یکی از بزرگ‌ترین مجموعه‌های اقتصادی ایران بود، در آوریل ۱۳۹۹ عرضه شد و میلیون‌ها نفر را به بورس کشاند. دیگر IPOها، مثل پتروشیمی آریا ساسول و بانک سامان، نیز با استقبال روبه‌رو شدند.
این دوره، با تبلیغات دولتی و اقبال عمومی، IPOها را به پدیده‌ای فرهنگی تبدیل کرد. داستان‌هایی از افرادی که با سود IPOها خانه یا ماشین خریدند، در شبکه‌های اجتماعی فراگیر شد. اما این هیجان، چالش‌هایی هم به همراه داشت.
نمونه‌های کلیدی عرضه‌های اولیه
بانک توسعه صنعتی و معدنی (۱۳۴۶)
اولین IPO بورس تهران، که در ۱۳۴۶ انجام شد، متعلق به بانک توسعه صنعتی و معدنی بود. این عرضه، که نمادی از صنعتی‌سازی ایران بود، راه را برای دیگر شرکت‌ها باز کرد. سهام این بانک، که در تالار حافظ معامله شد، سرمایه‌های اولیه را به سوی معدن و صنعت هدایت کرد.
شستا (۱۳۹۹)
عرضه شستا در ۱۳۹۹ نقطه عطفی بود. این شرکت، که در بخش‌های متنوعی از پتروشیمی تا دارو فعال بود، با ارزشی عظیم عرضه شد. میلیون‌ها نفر، از طریق پلتفرم‌های آنلاین، سهام شستا را خریدند. این عرضه، که با سودهای اولیه همراه بود، بورس را به موضوع داغ جامعه تبدیل کرد.
پتروشیمی آریا ساسول (۱۳۹۹)
آریا ساسول، یکی از شرکت‌های پتروشیمی، در ۱۳۹۹ عرضه شد و به دلیل عملکرد قوی، توجه سرمایه‌گذاران را جلب کرد. این IPO نشان داد که شرکت‌های تخصصی هم می‌توانند اقبال عمومی را به دست آورند.
مزایای عرضه‌های اولیه
جذب سرمایه برای شرکت‌ها
IPOها به شرکت‌ها امکان می‌دهند سرمایه مورد نیاز برای توسعه را جذب کنند. برای مثال، شستا با عرضه سهامش منابع مالی برای پروژه‌های جدید به دست آورد. این سرمایه، به رشد اقتصادی کمک می‌کند.
خصوصی‌سازی و کاهش بار دولت
عرضه شرکت‌های دولتی، مثل شستا، بار مالی دولت را کاهش داد و مالکیت عمومی را تقویت کرد. خصوصی‌سازی از دهه ۱۳۷۰ آغاز شد، اما در ۱۳۹۹ به اوج رسید.
جذب سرمایه‌گذاران خرد
IPOها سرمایه‌گذاران خرد را به بورس می‌کشانند. سودهای اولیه، که اغلب در IPOها دیده می‌شود، افراد را به سرمایه‌گذاری تشویق می‌کند. در ۱۳۹۹، میلیون‌ها ایرانی برای اولین بار کد بورسی گرفتند.
افزایش شفافیت
شرکت‌های عرضه‌شده ملزم به انتشار گزارش‌های مالی‌اند، که شفافیت را افزایش می‌دهد. این امر اعتماد سرمایه‌گذاران را جلب می‌کند و استانداردهای مدیریت را بهبود می‌بخشد.
چالش‌های عرضه‌های اولیه
حباب قیمتی
بسیاری از IPOها، به‌ویژه در ۱۳۹۹، با حباب قیمتی مواجه شدند. قیمت سهام شستا و دیگران، به دلیل تقاضای بالا، فراتر از ارزش واقعی رفت، که به ریزش ۱۴۰۰ منجر شد.
کمبود آموزش
بسیاری از سرمایه‌گذاران خرد، بدون دانش کافی، در IPOها شرکت کردند. این امر، به‌ویژه در ۱۳۹۹، به زیان‌های سنگین برای برخی منجر شد.
فشار بر زیرساخت‌ها
هجوم به IPOها در ۱۳۹۹ سامانه‌های معاملاتی را تحت فشار گذاشت. قطعی‌های مکرر در پلتفرم‌های آنلاین، نارضایتی ایجاد کرد.
انتظارات غیرواقعی
تبلیغات بیش‌ازحد، انتظارات غیرواقعی از سودهای دائمی ایجاد کرد. وقتی بازار در ۱۴۰۰ ریزش کرد، بسیاری ناامید شدند.
آینده عرضه‌های اولیه
آینده IPOها در ایران روشن اما نیازمند اصلاح است. تقویت زیرساخت‌های دیجیتال، آموزش سرمایه‌گذاران، و نظارت دقیق‌تر می‌تواند موفقیت IPOها را تضمین کند. نوآوری‌هایی مثل عرضه‌های سبز (برای پروژه‌های پایدار) و استفاده از هوش مصنوعی در تحلیل IPOها، بازار را جذاب‌تر خواهد کرد. با صندوق‌های سرمایه‌گذاری فعال تا، تنوع‌بخشی به IPOها نیز ممکن است.
IPOها در آینه امروز
عرضه‌های اولیه، از ۱۳۴۶ تا ۱۳۹۹، بورس تهران را از تالار حافظ به پلتفرم‌های دیجیتال رساندند. امروز، با ۶۶۳ شرکت و ارزش بازار ۹۴ میلیارد دلار، IPOها همچنان موتور رشد بازارند. وقتی در یک IPO شرکت می‌کنید، به داستانی می‌پیوندید که اقتصاد ایران را شکل داده است.
سخن پایانی
عرضه‌های اولیه، از اولین سهام در ۱۳۴۶ تا تب شستا در ۱۳۹۹، بازار سرمایه ایران را دگرگون کردند. این ابزار، با جذب سرمایه، خصوصی‌سازی، و جلب میلیون‌ها نفر، بورس را به قلب اقتصاد ایران آورد. اما چالش‌هایی مثل حباب و کمبود آموزش، نیاز به دقت را نشان می‌دهند. داستان IPOها، روایتی از فرصت، هیجان، و یادگیری است که آینده بورس را روشن می‌کند.
نظر شما چیست؟
- تجربه‌ای از یک عرضه اولیه دارید؟ کدامش به‌یادماندنی بود؟
- فکر می‌کنید IPOها چگونه می‌توانند بهتر مدیریت شوند؟
نظرسنجی
مهم‌ترین مزیت عرضه‌های اولیه چیست؟
- جذب سرمایه برای شرکت‌ها
- جلب سرمایه‌گذاران خرد
- تقویت خصوصی‌سازی
مقالات مرتبط
- فرابورس ایران؛ چگونه بستری برای رشد شرکت‌های کوچک شد؟
- فین‌تک‌ها در بورس ایران؛ چگونه فناوری مالی سرمایه‌گذاری را بازتعریف کرد؟
- صندوق‌های سرمایه‌گذاری؛ چگونه بستری برای سرمایه‌گذاری غیرمستقیم در ایران شدند؟
- بحران اعتماد ۱۴۰۰؛ چگونه ریزش بورس سرمایه‌گذاران را متزلزل کرد؟
- دیجیتالی شدن معاملات؛ چگونه بورس ایران از تالار به یک کلیک ساده رسید؟
- تاریخ بازار سرمایه ایران؛ از رویای ۱۳۱۵ تا قلب اقتصاد مدرن
- سقوط بورس در سال ۱۳۸۷؛ چگونه یک بحران جهانی بورس را لرزاند؟
- رونق بورس در سال ۱۳۹۹؛ داستان تب سرمایه‌گذاری در ایران
- تأسیس بورس تهران؛ بازار سرمایه ایران چگونه متولد شد؟
- نقش زنان در بورس؛ چگونه حضور زنان بازار سرمایه را متحول کرد؟
