به گزارش شهر بورس، سرمایه‌گذاری در بورس همیشه با فرصت‌ها و چالش‌های خودش همراه است. اما برای هر کسی که می‌خواهد وارد این دنیای مالی شود، اولین سوال این است: اوراق بهادار چیست و چه انواعی دارد؟ شناخت انواع اوراق بهادار نه تنها به شما کمک می‌کند تصمیم‌های سرمایه‌گذاری دقیق‌تری بگیرید، بلکه مسیر رسیدن به سود پایدار و کاهش ریسک‌های مالی را هم هموار می‌کند. در این مقاله با انواع اوراق بدهی، سهام و اوراق مشتقه در بورس تهران آشنا می‌شوید و خواهید فهمید هر کدام چه مزایا، ریسک‌ها و فرصت‌هایی برای سرمایه‌گذاران فراهم می‌کنند. اگر تا به حال فکر می‌کردید بورس فقط خرید و فروش سهام است، این مطلب دید شما را به دنیای گسترده اوراق بهادار تغییر خواهد داد.

اوراق بهادار چیست؟

اوراق بهادار به هر نوع ابزار مالی گفته می‌شود که ارزش پولی دارد و می‌توان آن را به پول نقد تبدیل کرد. به زبان ساده، وقتی شما اوراق بهادار دارید، در واقع یک دارایی مالی در اختیار دارید که می‌تواند برای شما سود و حقوق مشخصی ایجاد کند.

این اوراق نقش کلیدی در برنامه‌ریزی مالی دارند، چون به افراد و شرکت‌ها امکان می‌دهند پول خود را به شکل امن‌تری سرمایه‌گذاری کنند و بر اساس سطح ریسک و نیازهایشان، انتخاب مناسبی داشته باشند.

در بورس تهران، اوراق بهادار معمولا به سه دسته اصلی تقسیم می‌شوند:

1. اوراق بدهی: شامل اوراق قرضه و انواع اوراقی که شرکت‌ها یا دولت‌ها برای تأمین مالی منتشر می‌کنند و بازده مشخص دارند.

2. سهام: نشان‌دهنده مالکیت شما در یک شرکت است و علاوه بر سود دوره‌ای، امکان بهره‌برداری از افزایش قیمت سهام را هم فراهم می‌کند.

3. اوراق مشتقه: قراردادهایی که ارزششان از نوسانات یک دارایی پایه مانند سهام، کالا یا ارز نشأت می‌گیرد و برای مدیریت ریسک یا کسب سود از تغییرات قیمت استفاده می‌شوند.

با آشنایی با این سه دسته، سرمایه‌گذاران می‌توانند با درک مزایا و ریسک هر نوع اوراق بهادار تصمیمات آگاهانه‌تری برای سرمایه‌گذاری بگیرند.

اوراق بدهی چیست؟

اوراق بدهی، که در بازار به نام اوراق قرضه نیز شناخته می‌شوند، یکی از ابزارهای مالی پرکاربرد در بورس و بازار سرمایه هستند. با خرید اوراق بدهی، شما به نوعی به ناشر اوراق (شرکت یا دولت) پول قرض می‌دهید و در ازای آن، تعهد دریافت سود سالانه و بازپرداخت اصل سرمایه در زمان مشخص را خواهید داشت.

این اوراق به‌عنوان سرمایه‌گذاری کم‌ریسک شناخته می‌شوند، زیرا برخلاف سهام، شما مالک بخشی از شرکت نیستید و تنها حق دریافت مبلغ مشخصی را دارید.

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های اوراق بدهی، تعهد ناشر به بازپرداخت اصل و سود سرمایه است. این بدان معناست که چه بازار صعودی باشد و چه نزولی، سرمایه‌گذار اوراق بدهی به میزان توافق شده، سود و اصل سرمایه خود را دریافت خواهد کرد.

سرمایه‌گذاران می‌توانند اوراق بدهی دولتی یا اوراق بدهی شرکتی را خریداری کنند. اوراق بدهی دولتی معمولا ریسک پایین‌تری دارند و امنیت بیشتری برای سرمایه‌گذار فراهم می‌کنند، در حالی که اوراق بدهی شرکتی ممکن است سود بالاتری داشته باشند اما با ریسک بیشتری همراه هستند.

برخلاف سهام که مالکیت بخشی از شرکت را به سرمایه‌گذار می‌دهد و امکان کسب سود ناشی از افزایش قیمت سهام را فراهم می‌کند، اوراق بدهی تنها حق دریافت اصل و سود مشخص را ایجاد می‌کند. بنابراین، اگر هدف شما از سرمایه‌گذاری کسب درآمد ثابت و کاهش ریسک است، اوراق بدهی گزینه بهتری نسبت به سهام خواهد بود.

اوراق خزانه دولتی

اوراق خزانه دولتی نوعی اوراق بدهی هستند که دولت منتشر می‌کند تا منابع مالی لازم برای پرداخت بدهی‌ها و تامین هزینه‌های عمومی را جمع‌آوری کند. وقتی شما این اوراق را خریداری می‌کنید، در واقع به دولت وام می‌دهید و دولت متعهد می‌شود بعدا اصل پول شما را به همراه سود مشخص به شما بازگرداند.

چگونه می‌توان از اوراق خزانه سود کسب کرد؟

1. صبر تا سررسید: اگر اوراق را تا تاریخ پایان قرارداد نگه دارید، اصل سرمایه و سود مشخص‌شده را دریافت می‌کنید.

2. فروش در بازار ثانویه: می‌توانید اوراق خود را قبل از سررسید در بورس یا بازار سرمایه بفروشید. قیمت فروش ممکن است بالاتر یا پایین‌تر از مبلغ اولیه باشد، بنابراین امکان کسب سود یا ضرر وجود دارد.

ویژگی‌ها و مزایای اوراق خزانه دولتی

• ریسک کم: پشتوانه کامل دولت باعث می‌شود این اوراق امن‌ترین گزینه برای سرمایه‌گذاری باشند.
• نقدشوندگی آسان: با فروش اوراق در بازار ثانویه، سرمایه‌تان را می‌توانید سریع به پول نقد تبدیل کنید.
• سود مشخص و قابل پیش‌بینی: میزان بازده از قبل تعیین شده و برای سرمایه‌گذار قابل پیش‌بینی است.

این اوراق برای افرادی که ریسک‌گریز هستند یا می‌خواهند سرمایه خود را حفظ کرده و سود مطمئن کسب کنند مناسب‌اند. همچنین اوراق خزانه کمک می‌کند تا فشار مالی دولت کاهش یابد و از طرفی، سرمایه‌گذاران ابزار امن و قابل اطمینانی برای رشد سرمایه خود داشته باشند.

اوراق مشارکت دولتی و شرکتی چیست؟

اوراق مشارکت نوعی اوراق بدهی هستند که توسط دولت یا شرکت‌های خصوصی و دولتی منتشر می‌شوند تا منابع مالی لازم برای انجام پروژه‌ها و طرح‌های مختلف را تأمین کنند. وقتی شما این اوراق را خریداری می‌کنید، در واقع به اجرای یک پروژه مالی یا عمرانی کمک می‌کنید و در ازای سرمایه‌گذاری خود، سهمی از سود پروژه دریافت می‌کنید.

ویژگی‌ها و مزایا

• دارندگان اوراق مشارکت، به نسبت سرمایه‌گذاری خود، سود مشخصی دریافت می‌کنند.
• چون سرمایه‌گذار در مالکیت شرکت دخیل نیست و دریافت سود از قبل تعیین شده، ریسک کمتری دارد.
• اوراق مشارکت به شما امکان می‌دهد در طرح‌ها و پروژه‌های اقتصادی یا عمرانی سهیم شوید، بدون اینکه نیاز باشد مدیریت پروژه را بر عهده بگیرید.
• مانند اوراق خزانه، می‌توانید این اوراق را قبل از سررسید در بورس بفروشید و نقدینگی خود را دریافت کنید.

تفاوت اوراق مشارکت دولتی و شرکتی

• دولتی: توسط دولت منتشر می‌شود، معمولا ریسک بسیار کمی دارد و سود آن تضمین شده است.
• شرکتی: توسط شرکت‌های خصوصی یا نیمه‌دولتی منتشر می‌شود، ریسک بالاتر است اما امکان سود بیشتر نیز وجود دارد.

اوراق صکوک

اوراق صکوک نوعی اوراق بهادار اسلامی هستند که مطابق با قوانین شریعت طراحی شده‌اند و به جای دریافت بهره (که در اسلام ربا محسوب می‌شود)، دارای سود ثابت یا شناور می‌باشند. این اوراق به شرکت‌ها امکان می‌دهند منابع مالی لازم برای پروژه‌ها یا طرح‌های اقتصادی را از سرمایه‌گذاران جمع‌آوری کنند، بدون اینکه با اصول اسلامی در تضاد باشد.

ویژگی‌ها و مزایا

• دریافت سود از طریق صکوک به‌صورت مشروع و بدون ربا انجام می‌شود.
• بسته به نوع صکوک، سود ممکن است مشخص باشد یا بر اساس عملکرد پروژه تغییر کند.
• دارندگان صکوک می‌توانند قبل از سررسید، اوراق خود را در بازار ثانویه بفروشند و نقدینگی کسب کنند.
• دارندگان صکوک به‌نوعی مالکان منافع پروژه‌ها محسوب می‌شوند و از سود یا منافع پروژه بهره‌مند می‌شوند.

انواع رایج صکوک شرکتی

1. صکوک قرض‌الحسنه: ناشر از دارندگان اوراق وام بدون بهره دریافت می‌کند و متعهد به بازپرداخت اصل مبلغ است.
2. صکوک وقف: برای تأمین مالی پروژه‌های عام‌المنفعه منتشر می‌شود؛ منافع آن به جامعه بازمی‌گردد.
3. صکوک منفعت: دارندگان به‌عنوان شریک پروژه یا دارایی، سهمی از منافع آتی دریافت می‌کنند.
4. صکوک مرابحه: سرمایه‌گذاران مالک مشاع کالای مشخص شده هستند و از سود فروش آن بهره‌مند می‌شوند.
5. صکوک استصناع: ناشر متعهد به تولید دارایی مشخص می‌شود و بازپرداخت هزینه به‌صورت اقساطی انجام می‌شود.

اوراق مرابحه

اوراق مرابحه یکی از انواع اوراق بدهی است که در بازار سرمایه ایران معامله می‌شود و سازوکار آن بر اساس خرید و فروش کالا است. در این نوع اوراق، ناشر بخشی از یک کالا را خریداری کرده و به صورت مشاع در اختیار سرمایه‌گذاران قرار می‌دهد. دارندگان اوراق مرابحه، مالک مشاع کالا محسوب می‌شوند و از سود حاصل از فروش آن کالا در زمان سررسید بهره‌مند می‌شوند.

ویژگی‌ها و مزایا

• سرمایه‌گذاران به نسبت اوراق خود، مالک بخشی از کالای مورد معامله هستند.
• سود سرمایه‌گذاری از طریق تفاوت قیمت خرید و فروش کالا به سرمایه‌گذاران پرداخت می‌شود.
• چون اوراق مرابحه پشتوانه کالایی دارد، ریسک سرمایه‌گذاری نسبت به سهام معمولی کاهش می‌یابد.
• دارندگان می‌توانند قبل از سررسید، اوراق خود را در بازار ثانویه به فروش برسانند و نقد شوندگی اوراق را افزایش دهند.

اوراق مرابحه اغلب توسط شرکت‌ها و نهادهای دولتی برای تأمین مالی پروژه‌ها و خرید کالاهای مصرفی یا سرمایه‌ای منتشر می‌شوند. این ابزار به سرمایه‌گذاران امکان می‌دهد با ریسک محدود، در پروژه‌ها و معاملات کالایی مشارکت کنند و سود ثابت دریافت کنند.

اوراق استصناع

اوراق استصناع یکی از انواع اوراق بدهی در بازار سرمایه ایران است که برای تامین مالی تولید یک دارایی مشخص منتشر می‌شود. در این اوراق، ناشر متعهد می‌شود دارایی مورد نظر را تولید کند و هزینه آن را به صورت اقساطی از سرمایه‌گذاران دریافت کند. پس از تکمیل تولید، دارایی ساخته شده به مالکیت دارندگان اوراق درمی‌آید.

ویژگی‌ها و مزایا

• این اوراق برای پروژه‌های صنعتی یا تولیدی مناسب هستند و به ناشر امکان جمع‌آوری سرمایه بدون نیاز به وام بانکی می‌دهند.
• سرمایه‌گذاران هزینه دارایی را به صورت اقساط پرداخت می‌کنند و ریسک نقدینگی کاهش می‌یابد.
• پس از تکمیل پروژه، دارایی تولید شده به صورت واقعی در اختیار سرمایه‌گذاران قرار می‌گیرد.
• دارندگان اوراق از تفاوت ارزش دارایی در زمان تولید و مبلغ پرداختی خود بهره می‌برند.

اوراق بهادار وثیقه‌ای

اوراق بهادار وثیقه‌ای نوعی اوراق بدهی است که پشتوانه آن دارایی مشخصی است. در واقع، ناشر اوراق، دارایی یا مجموعه‌ای از دارایی‌ها را به‌عنوان ضمانت در اختیار سرمایه‌گذاران قرار می‌دهد. این اوراق امنیت بیشتری نسبت به سایر اوراق بدهی فراهم می‌کنند و برای سرمایه‌گذارانی که به دنبال کاهش ریسک اعتباری هستند مناسب هستند.

ویژگی‌ها و مزایا

• سرمایه‌گذاران مطمئن هستند که در صورت بروز مشکلات مالی ناشر، دارایی وثیقه‌ای قابل مطالبه است.
• با توجه به پشتوانه واقعی، ریسک عدم بازپرداخت کاهش می‌یابد.
• معمولا سود اوراق وثیقه‌ای مشخص است و مانند سایر اوراق بدهی، بازپرداخت اصل و سود در زمان‌های معین انجام می‌شود.
• این اوراق می‌توانند شامل املاک، تجهیزات یا دارایی‌های مالی دیگر باشند.

سهام چیست؟

سهام یکی از رایج‌ترین انواع اوراق بهادار در بازار سرمایه است و نشان‌دهنده مالکیت فرد در یک شرکت می‌باشد. وقتی شما سهام شرکتی را خریداری می‌کنید، عملا بخشی از دارایی و سود آن شرکت به شما تعلق می‌گیرد.  بنابراین، با خرید سهام، هم حق دریافت سود سالانه دارید و هم می‌توانید در تصمیم‌گیری‌های مهم شرکت نقش داشته باشید.

هر سهم دارای ارزش اسمی مشخصی است که در بورس تهران معمولا برابر با ۱۰۰ تومان یا ۱۰۰۰ ریال است. تعداد سهام هر شرکت بر اساس سرمایه کل شرکت و تقسیم بر ارزش اسمی سهم مشخص می‌شود.

با خرید سهام، شما صاحب حقوق مالی و مدیریتی هستید. این حقوق شامل:

• دریافت سود سالیانه سهام
• شرکت و حق رای در مجامع عمومی شرکت
• بهره‌مندی از افزایش یا کاهش قیمت سهام

برخلاف اوراق بدهی که سرمایه‌گذار تنها حق دریافت سود و بازپرداخت اصل سرمایه را دارد، سهامدار در سود و زیان شرکت شریک است. بنابراین، سرمایه‌گذاری در سهام با ریسک و بازده بیشتری همراه است اما امکان کسب سود بالاتر نیز وجود دارد.

سهام عادی

سهام عادی متداول‌ترین نوع سهام در بازار سرمایه است و مالکیت بخشی از یک شرکت را به دارنده آن منتقل می‌کند. دارندگان سهام عادی حق مشارکت در تصمیم‌گیری‌های شرکت از طریق رای در مجامع عمومی و دریافت سود سالانه (DPS) را دارند. همچنین، افزایش یا کاهش ارزش سهام در بازار، بر دارایی سهامداران تأثیر مستقیم می‌گذارد.

ویژگی‌های کلیدی سهام عادی

• سهامداران عادی می‌توانند در تصمیمات مهم شرکت مانند انتخاب هیئت‌مدیره مشارکت کنند.
• سود تقسیم‌شده بین سهامداران بر اساس تعداد سهام آن‌ها محاسبه می‌شود.
• در صورتی که شرکت افزایش سرمایه انجام دهد، دارندگان سهام عادی معمولاً حق خرید سهام جدید با قیمت مناسب را دارند.
• سهام عادی نسبت به اوراق بدهی ریسک بیشتری دارد، اما امکان کسب بازده بالاتر را نیز فراهم می‌کند.

سهام ممتاز

سهام ممتاز نوعی سهم شرکت است که ویژگی‌های خاصی نسبت به سهام عادی دارد و اغلب برای سرمایه‌گذارانی مناسب است که به دنبال درآمد ثابت و امنیت بیشتر هستند. دارندگان سهام ممتاز معمولا اولویت دریافت سود و تقسیم دارایی در صورت انحلال شرکت را دارند، اما برخلاف سهام عادی، معمولا حق رأی در مجامع عمومی ندارند.

ویژگی‌های سهام ممتاز

• دارندگان سهام ممتاز قبل از سهامداران عادی سود خود را دریافت می‌کنند.
• در صورت انحلال شرکت، سهام ممتاز قبل از سهام عادی در تقسیم دارایی شرکت لحاظ می‌شود.
• معمولا سهام ممتاز حق رای ندارند یا در شرایط خاصی می‌توانند رای بدهند.
• سود سهام ممتاز ممکن است ثابت یا شناور باشد و به نوع اوراق بستگی دارد.

اوراق مشتقه چیست؟

اوراق مشتقه نوعی ابزار مالی هستند که ارزش آن‌ها به یک دارایی دیگر، معروف به دارایی پایه، وابسته است. دارایی پایه می‌تواند شامل سهام، کالا، ارز، شاخص بازار یا نرخ بهره باشد. به زبان ساده، شما با خرید اوراق مشتقه بدون داشتن مالکیت مستقیم دارایی پایه، می‌توانید از تغییرات قیمت آن دارایی سود یا زیان کسب کنید.

کاربرد اوراق مشتقه

اوراق مشتقه ابزار مهمی برای مدیریت ریسک و پیش‌بینی نوسانات بازار محسوب می‌شوند. سرمایه‌گذاران و شرکت‌ها با استفاده از این اوراق می‌توانند خود را در برابر نوسانات قیمت کالاها یا دارایی‌های مالی بیمه کنند و برنامه‌ریزی مالی مطمئن‌تری داشته باشند.

مزایای اوراق مشتقه

• امکان کسب سود با سرمایه کمتر نسبت به دارایی پایه
• پوشش ریسک نوسانات قیمت
• انعطاف در طراحی استراتژی‌های سرمایه‌گذاری

انواع اوراق مشتقه در بورس تهران

امروزه چهار نوع اصلی اوراق مشتقه معامله می‌شود:

قرارداد سلف

قرارداد سلف قراردادی است که در آن فروشنده و خریدار توافق می‌کنند یک دارایی مشخص را در تاریخ آینده با قیمتی که امروز توافق شده است معامله کنند. این نوع قرارداد به فروشنده کمک می‌کند تا قبل از تولید کالا، منابع مالی لازم را دریافت کند و خریدار هم اطمینان دارد که کالای موردنظر را با قیمت توافقی دریافت خواهد کرد. قرارداد سلف معمولا برای کالاها و دارایی‌های پرنوسان کاربرد دارد و به مدیریت ریسک قیمت کمک می‌کند.

 قرارداد آتی

قرارداد آتی مشابه قرارداد سلف است اما با استانداردسازی و ثبت در بورس انجام می‌شود. در این قرارداد، دو طرف متعهد می‌شوند که دارایی پایه‌ای مانند کالا، ارز یا سهام را در تاریخ و قیمت مشخص معامله کنند. قرارداد آتی به سرمایه‌گذاران اجازه می‌دهد با سرمایه کمتر، از نوسانات قیمت سود کسب کنند و همچنین ریسک تغییرات شدید قیمت در آینده را کاهش دهند.

اختیار معامله

اختیار معامله قراردادی است که به خریدار اجازه می‌دهد در آینده، دارایی پایه را با قیمت مشخص بخرد یا بفروشد، اما هیچ تعهد الزامی برای انجام معامله ندارد. فروشنده اختیار معامله موظف است در صورت درخواست خریدار، معامله را انجام دهد. این ابزار برای سرمایه‌گذاران انعطاف‌پذیری ایجاد می‌کند و به آن‌ها امکان می‌دهد با سرمایه محدود، از تغییرات قیمت دارایی پایه بهره‌مند شوند.

قرارداد معاوضه‌ای

قرارداد معاوضه‌ای توافقی است بین دو طرف که در آن دارایی‌ها یا جریان‌های نقدی مشخص به نسبت توافق‌شده، در طول مدت قرارداد مبادله می‌شوند. این قراردادها معمولا برای کاهش ریسک نرخ بهره، ارز یا نوسانات بازار استفاده می‌شوند و به شرکت‌ها و سرمایه‌گذاران کمک می‌کنند تا جریان‌های نقدی و دارایی‌های خود را بهینه مدیریت کنند.

جمع‌بندی

اوراق بهادار ابزارهای مالی ارزشمندی هستند که سرمایه‌گذاران می‌توانند با توجه به اهداف و سطح ریسک‌پذیری خود از آن‌ها استفاده کنند. اوراق بدهی، سهام و اوراق مشتقه هرکدام ویژگی‌ها، مزایا و ریسک‌های خاص خود را دارند و شناخت دقیق آن‌ها، کلید تصمیم‌گیری هوشمندانه در بورس تهران است. با بررسی انواع اوراق و درک نحوه عملکرد هر یک، می‌توان سرمایه‌گذاری‌هایی انجام داد که هم بازدهی مناسبی داشته باشند و هم ریسک‌های غیرضروری را کاهش دهند. در نهایت، آشنایی با این ابزارها به شما کمک می‌کند مسیر مالی خود را با اطمینان بیشتری برنامه‌ریزی کنید.