محدودیت تجارت روبل_ریال چیست؟

در ۲۵ دسامبر ۲۰۲۳، در خلال نشست شورای عالی اقتصادی اوراسیا در سن پترزبورگ، اتحادیه اقتصادی اوراسیا تحت سلطه روسیه و ایران یک توافقنامه تجارت آزاد گسترده را به امضا رساندند. در حقیقت، نمایندگانی از ارمنستان، بلاروس، قزاقستان، قرقیزستان، روسیه، ایران و رئیس هیئت اقتصادی اوراسیا میخائیل میاسنیکوویچ همگی این توافقنامه را امضا کردند؛ در حالی که توافق تجارت آزاد نشان دهنده ارتقاء توافقنامه تجارت ترجیحی اولیه بین تهران و اوراسیا است.

روابط اقتصادی و تجاری ایران و روسیه و همچنین روابط سیاسی و نظامی در چند سال گذشته رشد چشمگیری داشته است. هر دو کشور تحت تحریم‌های غرب هستند و توافق‌های دوجانبه و چندجانبه متعددی در چارچوب اتحادیه اقتصادی اوراسیا، سازمان همکاری شانگهای، کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال_جنوب، و اخیراً، فرمت بریکس (در ابتدا گروهی از برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی) در تلاش برای بهبود اثرات مخرب رژیم تحریم ها منعقد شده است.

علاوه بر این، مسکو و تهران تلاش کرده‌اند برای تجارت دوجانبه در مقابل دلار آمریکا از روبل و ریال استفاده کنند، اگرچه چندین چالش عملاً این تعدیل را محدود کرده است. حجم تجارت ایران و روسیه از ۱.۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۰ به حدود ۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۳ افزایش یافت.

ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه در جریان گفت‌وگوهای اخیر با ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور ایران در مسکو گفت: گردش مالی تجاری ما در سال گذشته ۲۰ درصد افزایش یافت و نتایج خوبی به دست آورد. پیش از این، در مارس ۲۰۲۳، سرگئی کاتیرین، رئیس اتاق بازرگانی و صنایع روسیه اعلام کرد که تجارت بین روسیه و ایران در سال ۲۰۲۲ با ۲۰ درصد افزایش به ۴.۸ میلیارد دلار رسیده است. دیگر مقامات روسیه نیز تخمین زده اند که این حجم تا سال ۲۰۲۵ به ۷.۵ میلیارد دلار خواهد رسید.

نقش بانک میر بیزنس، شعبه روسیه بانک دولتی ملی ایران در مسکو، آستاراخان و کازان به طور قابل توجهی افزایش یافته است

همکاری های مالی و بانکی روسیه و ایران نیز افزایش چشمگیری داشته است. دور زدن تحریم ها و فشارهای مالی غرب و جایگزینی دلار و یورو به جای روبل و ریال از اصول اصلی همکاری تهران و مسکو در این زمینه طی دو سال گذشته بوده است. در دیدار با پوتین در تهران در ژوئیه ۲۰۲۲، آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر انقلاب اسلامی پیشنهاد کرد که «دلار باید به آرامی از مسیر معاملات جهانی خارج شود» و استفاده از ارزهای ملی به جای دلار آمریکا برای تجارت با روسیه را تأیید کرد. اخیراً نیز توافق‌های متعددی بین بانک‌های مرکزی ایران و روسیه برای پیگیری این هدف صورت گرفته است. الویرا نابیولینا، رئیس بانک مرکزی روسیه، برای اولین بار در ماه می ۲۰۲۳ به ایران سفر کرد تا با همتای ایرانی خود، محمدرضا فرزین، برای تقویت روابط بانکی بین دو کشور دیدار کند. علاوه بر این، نقش بانک میر بیزنس، شعبه روسیه بانک دولتی ملی ایران در مسکو، آستاراخان و کازان به طور قابل توجهی افزایش یافته است.

بیشتر بخوانید:موافقت FATF با حذف نام ایران از ذیل توصیه شماره هفت در پی نامه وزیر اقتصاد

افزون بر این، در دسامبر ۲۰۲۳، فرزین این موضوع را به اشتراک گذاشت که ایران و روسیه برنامه‌هایی را برای امضای توافقنامه در سه ماهه اول مالی سال ۲۰۲۴ در مورد استفاده دقیق از روبل و ریال برای همکاری‌های بانکی دوجانبه تنظیم کرده‌اند؛ در حالی که به دلیل تحریم‌های غرب، مسکو و تهران به جستجوی جایگزین برای گسترش تجارت بدون دسترسی به سیستم مالی جهانی سوئیفت ادامه می‌دهند. سامانه سپام و اس پی اس اف، سرویس‌های پیام‌رسان مالی ملی ایران و روسیه به‌عنوان راه‌حلی جزئی برای این مشکل به یکدیگر متصل شده‌اند.

علیرغم اینکه سهم روبل و ریال در تجارت دوجانبه به ۶۰ درصد رسیده است، چالش‌های مهمی در ادامه دور شدن از دلار وجود دارد

در سال ۲۰۲۳، دو کشور قراردادهای دوجانبه را برای ادغام سیستم پرداخت میر روسیه با سیستم بانکی شتاب ایران نهایی کردند و بانک وی تی بی روسیه دفتری در تهران افتتاح کرد. استفاده از ریال و روبل در مبادلات تجاری ایران و روسیه تاکنون ۶۰ درصد افزایش یافته است. این روند اما با چندین چالش جدی در هر دو طرف مواجه است. اول، عدم تعادل تجاری شدید بین ایران و روسیه وجود دارد که باعث کاهش نرخ ارز شده است.

بر اساس گزارشهای سپتامبر ۲۰۲۳، حجم تجارت دو کشور پنج میلیارد دلار بوده که تقریباً چهار میلیارد دلار آن صادرات روسیه به ایران و تقریباً یک میلیارد دلار آن صادرات ایران به روسیه است. بنابراین، کسری روبلی معادل چهار میلیارد دلار وجود دارد. در این شرایط، تقاضا برای روبل بسیار زیاد است. دوم، کاهش ارزش پول ملی و نوسانات شدید در نرخ تبدیل ریال و روبل در برابر دلار آمریکا، روند گذار را با مشکل مواجه کرده است.

برابری دلار/روبل برای اولین بار از مارس ۲۰۲۲ از ۹۸ درصد فراتر رفت و روبل در سومین روز معاملاتی هر هفته حدود ۰.۸۸ درصد در برابر دلار کاهش یافت

برابری دلار/روبل برای اولین بار از مارس ۲۰۲۲ از ۹۸ درصد فراتر رفت و روبل در سومین روز معاملاتی هر هفته حدود ۰.۸۸ درصد در برابر دلار کاهش یافت. بازرگانان ایرانی و روسی با وجود توافقات برای حذف دلار، از دلار به عنوان مبنای پولی مذاکرات و توافقات خود استفاده می کنند و پس از انجام تعهدات، ارزش ها را به روبل و ریال تبدیل می کنند. بر اساس گزارشهای منتشر شده، نوسانات نرخ روبل و ریال در برابر دلار اغلب باعث ایجاد مشکلات جدی بین طرفین می شود و ممکن است آسیب جدی به همراه داشته باشد.

سومین چالش این است که روند تبدیل روبل به ریال با مشکلاتی همراه بوده است. ایران دارای دو نرخ ارز اصلی است: نرخ رسمی و نرخ بازار آزاد. در حالی که نرخ بازار آزاد حدود ۵۲۰ هزار ریال (۵۲۰۰۰ تومان) به یک دلار است، نرخ رسمی ارز حدود ۴۳۰ هزار ریال (۴۳۰۰۰ تومان) به یک دلار است. ریال واحد پول رسمی است، اما ایرانی ها از تومان در زندگی روزمره استفاده می کنند. یک تومان معادل ۱۰ ریال است. همچنین، نرخ یارانه ای دولت، ریال را بسیار بالاتر از نرخ بازار آزاد ارزش گذاری می کند.

روسیه و ایران احتمالاً در تلاش برای ایجاد فضای تنفس بیشتر برای خود در دور زدن تحریم‌های غرب، روند استفاده از روبل و ریال را ادامه خواهند داد

این رویکرد راهی برای حفظ ارزهای خارجی و تخصیص بودجه برای واردات نیازهای ضروری است. نرخ برابری روبل به ریال نیز یکسان است. در حالی که نرخ ارز در بازار آزاد حدود ۵۰ هزار و ۷۱۰ ریال (۵ هزار و ۷۱۰ تومان) به یک روبل است، نرخ رسمی ارز که توسط بانک میر بیزینس تعیین شده است، حدود ۴۷ هزار ریال (۴۷۰ تومان) به یک روبل است. بر همین اساس، با توجه به تفاوت قیمت بین نرخ روبل تعیین شده توسط بانک میر بیزنس و نرخ شناور آزاد، این روند باعث ضرر تجار و صادرکنندگان ایرانی و کاهش انگیزه آنها برای تجارت با روسیه می شود.

در مجموع، چالش ها و محدودیت های مهم، تهران و مسکو را از بهره برداری کامل از مزایای این روند جدید باز می دارد. علیرغم اینکه سهم روبل و ریال در تجارت دوجانبه به ۶۰ درصد رسیده است، چالش‌های مهمی در ادامه دور شدن از دلار وجود دارد. با این حال، روسیه و ایران احتمالاً در تلاش برای ایجاد فضای تنفس بیشتر برای خود در دور زدن تحریم‌های غرب، این روند را ادامه خواهند داد.

منبع: بازار