نوادگان تومانیان تبریزی در بازار بورس و طلای اروپا!

به گزارش شهر بورس، ارامنه پرکار و تلاشگر در ازمنه قدیم در تبریز، ارومیه ،مراغه، سلماس ، قره داغ و سواحل ارس دارای کسب و کارهای متنوع بودند.بزرگان و هنرمندان آنها در منطقه موسوم به ارمنستان در لیل آباد، بارناوای و داش ساختمان تبریز در امور فرهنگی و هنری نیز فعال بودند.

سینمای سولی را بعنوان اولین سینمای ایران در تبریز راه انداختند و اولین بانک خصوصی ایران نیز بنام بوداغیان در سرای گرجیلر بازار تبریز را تأسیس کردند و در رونق فرهنگ ، هنر و تجارت دوشادوش مردان کارآفرین تبریز تاثیرگذار بودند.

یکی از این ارامنه سخت کوش شادروان 《ملیک سرکیس》 که بعدها به تومانیان شهرت یافت که فرزندان و نوادگان او باهمت و تلاش وافرو یاد گیری علوم و زبان‌های خارجی و آشنایی با تجارت روز درتاریخ اقتصاد ایران به یکی از خاندان‌های نام آور تجاری تاریخ کشورمان تبدیل شدند.

ملیک سرکیس ۲۵۰ سال پیش یعنی در سال ۱۱۵۵ ه.ش در منطقه قره داغ شهر اهر در روستای ارمنی نشین وایقان در اراضی آینالو در قلب جنگل های زیبای ارسباران کنونی که در یکسان سازی فرهنگی پهلوی با نام قره داغ خداحافظی کرد کارگاه نعلبندی اسبان را عهده دار بود.

در روزگاری که اهر و اردبیل در سواحل ارس و غرب دریای خزر تامین کننده بخشی از محصولات کشاورزی ، لبنی و دامپروری بازار بزرگ تبریز بودند.

فرماندار محلی تالش در محدوده خلخال کنونی از حاکم اهر حکم می گرفت و فرمانداران محلی مغان و آستارا و غرب دریای خزر از حاکم اردبیل حکم می گرفتند و سیطره تجاری و سیاسی تبریز به عنوان مرکز باشکوه ایالت آذربایجان تا قزوین، ماکو ،سواحل ارس و خزر امتداد داشت.سرکیس در نعل زنی و ساخت بخشی از یراق آلات چهار پایان با تبحر خاص زبانزد عام و خاص شده بود و نیاز کاروان‌های تجاری که محموله های آنها با اسبان و اشتران از جاده ابریشم وارد بازار تبریز می شد سرکیس را وسوسه گشودن بساط کارگاه خود در کاروانسرای (داش آتان) اطراف مسجد کبود کرد و کارگاه خود را از قره داغ به مرکز آذربایجان کشاند و کار و بارش گرفت.در لیل آباد سکنی گزید.

تومان پسر بزرگ سرکیس در معیت پدر آزموده شده بود به روسیه می رفت و یراق آلات و فلزات را به بازار تبریز می آورد.

مدتی نگذشت که کارگاه سرای داش آتان به سرای کشمیشلر در میدان صاحب الامر نیز کشیده شد.

هاریتون نوه سرکیس و پسر بزرگ تومان با فراست به رونق کسب و کار اجدادش می اندیشید و با آموختن زبان های روسی و ترکی عثمانی به خرید خشکبار ،میوه و صدور به روسیه و عثمانی و آوردن فلزات که در صنعت نجاری و آهنگری کاربرد تازه داشتند مبادرت می کرد.

به تاجر نام آور خریدار خشکبار، حبوبات و گندم وعرضه ذغال و یراق آلات و فلزات در آذربایجان مشهور گشته بود.

برادران دیگر تومان و دامادان خاندان سرکیس پس از ۱۰۰ سال از راه کسب و کار به بازرگانان پولدار تبدیل شده بودند.

دفاتر تجاری آنها یکی پس از دیگری در ارومیه، مراغه، توفارقان، سلماس، خوی،همدان، زنجان، رشت و بندر انزلی به راه می افتادند.

عمده حبوبات و خشکبار از این مناطق خریداری وبا صادرات به قفقاز ، عثمانی، روسیه ،و آوردن اجناس مورد نیاز داخلی از طریق در آمد های خارجی به ثروت این خاندان که با گذشت دو نسل به ده‌ها فرزند ذکور و دامادان سرکیس افزوده شده بود صورت می گرفت.

دفاتر تومانیان در اواسط قاجاریه علاوه بر شهرهای آذربایجان به تهران ، گیلان ، مازندران و خراسان کشیده شده بود

۴ پسر هاریتون اینبار دفاتر تجاری خود را به شمال دریای خزر و بنادر آستارا و باکو کشانده بودند.

در کنار ۴ پسر ۴ داماد هاریتون پس از یاد گیری زبان‌های روسی ،قفقازی و انگلیسی به بین المللی کردن تجارت تومانیان پیوستند.

داماد بزرگ مسئوليت تجارتخانه مسکو را بعهده گرفت. مدیر دفتر تجاری شمال خزر در بندر آستارا خان به داماد دوم سپرده شد.

داماد دیگر دفتر بندر باکو را عهدار شد.داماد انگلیسی آموخته به عثمانی و اروپا رفت.

تجارتخانه های موسوم به تومانیان یکی پس از دیگری به شهرهای مهم روسیه ، قفقاز ، عثمانی و فرنگ کشیده می شود و از مباشران معتمد در دفاتر داخلی شهرهای ایران بهره گرفته میشد.

تجارت و داد ستد به فلزات گرانبها، اوراق بهادار، طلا ، نقره و نفت کشیده شد.سرکیس تومانیان پسر ارشد،مدیر هماهنگی تجار نسبی و سببی و مباشران و کارگزاران شده بود.

دفتر مرکزی از بازار تبریز به بازارهای تهران ، مسکو ، باکو ، استانبول ، وین ، لندن و پاریس کشانده شد.

سود سرشار تجارت و واردات و صادرات تجارت خانه های تومانیان را از رونق خاصی برخوردار کرده بود.

سرکیس تومانیان سردسته تجار تومانیان اینبار به اروپا رفت و دفاتر تجاری خود را در بندر اودسا و ورشو لهستان راه انداخت.

در تاریخ بزرگان ارامنه راه اندازی دفاتر اروپایی ۱۴۲ سال پیش یعنی ۱۸۸۰ م قید شده است‌.

۸ سال بعد یعنی در سال ۱۸۸۸م تجارتخانه سوئد افتتاح شد.

سرکیس تومانیان تبریزی اینبار سودای تجارت جهانی در سر داشت.

داد و ستد چوب و ذغال با استخراج و فروش نفت در انگلیس فروکش می کرد و سرکیس به تجارت جدید ملل می اندیشید.

این بار سرکیس با یک هیأت تجاری با هماهنگی وزارت وقت ایران در سوئد دست به تجارت بزرگی زد.

۱۳۳ سال پیش با انعقاد قرداد با یکی از مهمترین کارخانجات کشتی سازی جهان چند فروند کشتی تجاری و نفت کش خریداری شد و یکسال بعد فرزندان نازنین ارمنی تبریزی تباراولین خطوط کشتیرانی بخش خصوصی ایران را با برند تارویژ راه انداختند.

از سوی دیگر دفاتر تجاری تومانیان در روسیه با اجاره چند فروند کشتی دیگر و با به دست آوردن امتیاز استخراج و فروش نفت خام بندر باکو که آن‌موقع درقلمرو امپراطوری روسیه قرار داشت مقرر کرده بود نفت استخراج شده از طریق دریای خزر به مشتریان خارجی فروخته شود و کشتی های نفت کش تومانیان در بندر باکو و شمال خزر مستقر شدند.

ساختمان های نفتی تومانیان هنوز هم در باکو سر بر فلک کشیده پدیدار اند که امور بین‌الملل وزارت نفت باید این بنای تاریخی را به عنوان سمبل کار آفرینی فرزندان دیروز تبریز در صنعت نفت ارج نهند و بعنوان سمبل تلاش و کار آفرینی مردان اولیه صنعت نفت ملل در کتاب‌های درسی بگنجانند و یکی از چاه‌ها و یا پالایشگاه‌های نفتی کشور را به نام تومانیان نامگذاری کنند.

آری با ورود تومانیان به استخراج وخرید و فروش نفت که آن روزگار هنوز سال ها به اکتشاف و استخراج اولین چاه های نفتی ایران در مسجد سلیمان از سوی انگلیسی ها مانده بود و نفت کالای جدید لوکس محسوب می شد اعتبار خاصی به تجارت منطقه ای تومانیان افزوده می شد‌.

جالب اینجاست ثروت خاندان تومانیان بقدری رسیده بود که تزار از تجارتخانه مسکو قرض می گرفت و قاجار نیز دست طلب به تجارتخانه تومانیان در تهران می برد.

ساختمان‌های عظیم نفتی برادران تومانیان متشکل از ۴ ساختمان معظم هنوز در بندر باکو نمایان است.

این بار عطش کمپانی تومانیان از نفت خزر فراتر رفته بود و تجارتخانه آنها در مسکو قرارداد استخراج و خرید امتیاز نفت روسیه را نیز به دست آوردند.

سهام شرکت های وقت بزرگ روسی از جمله نوبل و لیاناروف را تومانیان خریدند.

آنها در کنار استخراج ،تجارت، نفت ، با سود سرشار آن تجارت طلا و نقره و فلزات گرانبها را نیز انجام دادند و اینبار آوازه تومانیان در تجارتخانه های لندن و پاریس به گوش می‌رسید.

نمایندگی های وین و لندن و پاریس افتتاح می شدند.چه مردان بزرگی ازاین بازار تبریز در اشل های جهانی ظهور کرده اند و امروز پس از چند نسل در تجارت بین‌الملل جای چنین مردان بزرگ را نسل تولید شیرینی و شکلات گرفته اند.

بخش عمده نیاز طلاجات دوره قاجار بازارهای تهران،تبریز، اصفهان، قزوین ، شیرازو رشت را تومانیان عرضه می کردند‌. در مسکو ، بندر آستاراخان ،باکو ، ایروان ، تفلیس ، طرابوزان و استانبول نیز طلای خام و فلزات قیمتی با مارک تومانیان خریداران زیادی داشت.

تجارتخانه های تومانیان در ایران و جهان هر روز دامنه تجارت خود را به کالاها و خدمات جدیدی می‌گشودند.

تجارتخانه های آنها در مازندران و گیلان هزاران هکتار اراضی خریداری شده را به زیر کشت پنبه وبرنج وتوتون برده بودند.

بیشتر بخوانید: طرح تاسیس اولین بانک ایرانی در تبریز چگونه ناکام ماند؟

چند کارخانه پنبه پاک کنی و سیگارت سازی در بندر گز ، گرگان ، بندر ترکمن و همین طور در شهرهای شمال خزر در سرحدات روسیه راه اندازی شده بود‌.

دفتر تبریز به صادرات قالی به اروپا و آمریکا دست می زد‌.دولت قاجار و روس بخشی از سرمایه بانک شاهنشاهی را از تومانیان تأمین می کردند.

سرمایه تومانیان در دوره قاجار از ۳میلیون تومان پول وقت رایج مملکت ایران فراتر رفته بود و دولت برای گرفتن ۱۰۰ هزار تومان بدهی به شرکت های روسی دست درازی می کرد.

بخشی از حقوق و آذوقه قشون های مستقر در آذربایجان و قزوین را کمپانی تومانیان پرداخت می کردند.

کارهای عمرانی با قرض از این کمپانی اجرا می شد وساخت مدارس و مراکز خیریه آموزشی در تبریز و سایر شهرها را پرداخت می کردند.

مدارس ارامنه در جنوب کشور ساخته می شد.دو مدرسه موسوم به تومانیان در منطقه ارامنه نشین تبریز احداث شد که اکنون پا پرجا بوده و ثبت ملی است.

انجمن خیریه نسوان ارمنی تبریز شکل گرفت در ایروان مدارس ساخته شد و حتی در مواقع بحرانی سیل و خشکسالی کمک های تومانیان به داد مردم می رسید.

وام کم بهره به بازاریان و تجار ایران اعطا میشد.کاخ تومانیان در جنگل های ارسباران که هنوزهم که پا برجاست احداث می گردید.

در اواسط قاجار، دولت ایران برای تامین بخشی از نیازهای روزانه خود دست قرض به روسیه باز کرد که این وام از سوی تجارتخانه تومانیان در اختیار دولت ایران قرار گرفت.

حتی دولت تزار روس چند نوبت از تومانیان قرض گرفت.

در اواخر قاجار عمده سرمایه تجارتخانه تومانیان یا در روسیه و سرزمین های تحت سلطه آنها بود و علاوه بر آن دیون قاجار و روس به تومانیان که پیش‌تر اشاره شد.

متاسفانه هم روسیه غرق در انقلاب گشته و انقلاب در سال ۱۹۱۷ م تزار ها را سرنگون کرد و انقلاب شوروی ببار نشست و هم در ایران قاجاریه منقرض و پهلوی اول شکل می گرفت‌.

این تحولات گزند افول تجارتخانه های تومانیان را در ایران و روسیه شکل داد.دولت جدید شوروی مالکیت شرکت‌ها و سرمایه داران را با شور و شوق انقلابی ملی اعلام کرد اموال تجارتخانه های تومانیان را در سرزمین پهناور روسیه و اقمار آن مصادره و دفاتر آنها را بست و آنها را ملی کرد و بدهی های تزار قبل را نادیده گرفت و در ایران نیز بخشی از اموال و بدهی ها به یغما رفت برخی مردم و تجار از پرداخت دیون خود خوداری کردند و بالاخره تجارت چهار نسل موفق تومانیان که از سرکیس نعلبند روستای وایقان آینالو آغاز و به شهرهای ایران، روسیه؛ قفقاز ؛ عثمانی واروپا کشیده شده بود با پیروزی انقلاب ۱۹۱۷ به نفع دولت شوروی ملی اعلام شد و خیانتی دیگر از همسایه ظالم نصیب تجار ما گردید.

بدهی های قاجار و تزار پرداخت نشد و جمعی از تجار و نوادگان این خاندان کهن پیشه اجبارا در روسیه تابعیت گرفتند و ماندند و برخی هم در استانبول و اروپا مقیم شدند.

سرمایه به یغما نرفته اندک آنها بین بیش از ۶۰ نفر از فرزندان و نوادگان دختری و پسری تقسیم و در اوایل حکومت رضا شاه با درج یک آگهی به زبان های روسی، انگلیسی، فارسی و ترکی در جراید یومیه ایران و کشورهای مذکور به فعالیت تجارتخانه های تومانیان در ایران و جهان خاتمه داده شد.

هم اکنون رد پای تعدادی ازفرزندان این نسل تجارت پیشه تبریزی را می توان در خرید و فروش طلا و فلزات گرانبها در بازارهای مالی روسیه و اروپا سراغ گرفت.

آری منش کار و تلاش و همت والا و ابتکار و نو آوری فرزندان تبریز در همه حوزه ها از جمله تجارت و بازرگانی در سطوح محلی، ملی و بین‌المللی اینچنین ستودنی است و بازار تبریز به عنوان قلب تجارت آسیا به عنوان بزرگترین سازه آجری تجاری به هم پیوسته دنیا چنین تاجرانی را در خود پرورده است که اکنون با این هم پیشرفت در حمل و نقل دریایی و هوایی و زمینی و تسهیل تجارت الکترونیک طلوع چنین فرزندانی را شاهد نیستم.

ولی باید متولیان امور این نام آوران و تاجران در اشل های جهان تجارت آن‌روز بازار تبریز را برای نسل جوان مستند سازی و بازگو نمایند که چطور فرزندان تاجر پیشه؛ کاربلد ، کاردان و نابغه دیروز تبریز بدون دیدن سیلیکون ولی و نشستن در پای درس های اقتصادی هارواردنام آوران تجارت آسیا و ملل شدند.

یادداشت: محمد فرج پور باسمنجی