به گزارش شهر بورس، مکانیسم ماشه (Snapback Mechanism) یکی از پیچیده‌ترین و مهم‌ترین مفاهیم در دیپلماسی هسته‌ای به شمار می‌رود که در توافق هسته‌ای ایران (برجام) نقش اساسی دارد. این مکانیسم به کشورهای امضاکننده برجام این امکان را می‌دهد که در صورت نقض تعهدات هسته‌ای از سوی ایران، تحریم‌های بین‌المللی را به‌طور خودکار به حالت اجرایی برگردانند. اما این ابزار حقوقی، تنها یک مبحث فنی نیست؛ بلکه به‌عنوان یک ابزار سیاسی با پیامدهای وسیع در روابط بین‌المللی عمل می‌کند.

در این مقاله، به‌طور جامع به بررسی مکانیسم ماشه، نحوه عملکرد آن و تبعات سیاسی و اقتصادی آن خواهیم پرداخت. همچنین خواهیم دید که چرا این مکانیسم در طول سال‌ها، همواره موضوع بحث‌های داغ و جنجال‌های فراوانی بوده است. علاوه بر این، به وضعیت کنونی این مکانیسم و دلایل تهدیدهای اروپا برای استفاده از آن خواهیم پرداخت.

مکانیسم ماشه یا اسنپ‌بک چیست؟

مکانیسم ماشه یا اسنپ‌بک (Snapback Mechanism) یکی از ابزارهای کلیدی و جنجالی در توافق هسته‌ای ایران (برجام) است که در سال ۲۰۱۵ بین ایران و گروه ۱+۵ (آمریکا، بریتانیا، فرانسه، روسیه، چین و آلمان) به امضا رسید. این مکانیسم که در بندهای ۳۶ و ۳۷ برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل تعریف شده، به کشورهای امضاکننده برجام این اجازه را می‌دهد که در صورت نقض تعهدات هسته‌ای ایران، تحریم‌های پیشین سازمان ملل را که قبل از برجام علیه ایران وضع شده‌اند، به‌طور خودکار و سریع بازگردانند.

این مکانیسم به‌طور ساده یک ابزار فشار است که کشورهای عضو برجام می‌توانند از آن برای نظارت بر اجرای تعهدات هسته‌ای ایران استفاده کنند. مهم‌ترین ویژگی مکانیسم ماشه این است که بازگشت تحریم‌ها نیازی به اجماع تمام اعضای شورای امنیت ندارد. به‌جای آن، اگر یکی از اعضای دائم شورای امنیت (که حق وتو دارد) مانع ادامه تعلیق تحریم‌ها شود، تحریم‌ها به‌طور خودکار اعمال خواهند شد.

از زمان امضای برجام تا به امروز، مکانیسم ماشه همواره موضوع بحث‌های داغ بوده است. کشورهای اروپایی، به‌ویژه فرانسه، بریتانیا و آلمان، تهدید کرده‌اند که ممکن است از این مکانیسم برای بازگرداندن تحریم‌ها استفاده کنند. در مقابل، ایران هشدار داده که چنین اقدامی می‌تواند به پایان مذاکرات هسته‌ای و افزایش تنش‌ها منجر شود.

چرا اسنپ‌بک مهم است؟

• مکانیسم ماشه به کشورهای عضو برجام این امکان را می‌دهد که نظارت دقیقی بر اجرای تعهدات هسته‌ای ایران داشته باشند.
• این مکانیسم بازگشت تحریم‌ها را بدون نیاز به رای‌گیری جدید در شورای امنیت ممکن می‌کند، که فرآیند آن را تسهیل می‌کند.
• فعال‌سازی مکانیسم ماشه می‌تواند تاثیرات چشمگیری بر اقتصاد ایران و روابط بین‌المللی کشورها داشته باشد.

این مکانیسم، که اعتبار آن تا مهر ۱۴۰۴ (اکتبر ۲۰۲۵) است، می‌تواند نقشی حیاتی در آینده سیاست‌ها و مذاکرات هسته‌ای ایران ایفا کند.

مکانیسم ماشه به زبان ساده

مکانیسم ماشه به انگلیسی Snapback Mechanism یکی از مهم‌ترین و حساس‌ترین بخش‌های توافق هسته‌ای ایران (برجام) است. طبق این سازوکار، در صورتی که ایران به تعهدات هسته‌ای خود پایبند نباشد، کشورهای عضو برجام می‌توانند تحریم‌های قبلی سازمان ملل را که پیش از توافق برجام علیه ایران وضع شده بودند، به‌طور خودکار و بدون نیاز به اجماع همه کشورها، بازگردانند.

عملکرد این مکانیسم به این صورت است که اگر یکی از کشورهای عضو برجام، از جمله کشورهای پنج‌گانه دائم شورای امنیت (آمریکا، بریتانیا، فرانسه، چین و روسیه) گمان کند که ایران به تعهدات خود در چارچوب برجام عمل نکرده است، می‌تواند موضوع را به کمیسیون مشترک برجام ارجاع دهد. اگر در این مرحله مشکل حل نشود، پرونده به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع می‌شود. در صورتی که یکی از اعضای دائم شورای امنیت خواستار بازگشت تحریم‌ها باشد، تحریم‌ها به‌طور خودکار به حالت اجرایی در می‌آیند.

مکانیسم ماشه در جنگ چیست؟

مکانیسم ماشه یا اسنپ‌بک به خودی خود به جنگ نظامی ارتباطی ندارد، بلکه یک ابزار حقوقی و دیپلماتیک در توافق هسته‌ای ایران (برجام) است که برای بازگرداندن سریع تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران در صورت نقض تعهدات هسته‌ای طراحی شده است. با این حال، در شرایط تنش‌های نظامی، مانند جنگ ۱۲ روزه ایران و اسرائیل در سال ۱۴۰۴، فعال‌سازی این مکانیسم می‌تواند به تشدید فشارهای اقتصادی و سیاسی منجر شود و به‌طور غیرمستقیم به افزایش تنش‌های منطقه‌ای دامن بزند.

اگر کشورهای غربی، به‌ویژه اروپا یا آمریکا، ادعا کنند که ایران تعهدات برجام را نقض کرده، ممکن است این مکانیسم را فعال کنند. این اقدام تحریم‌های سنگین سازمان ملل را بازمی‌گرداند که اقتصاد ایران را تحت فشار شدید قرار می‌دهد و می‌تواند به‌عنوان یک ابزار مکمل در کنار اقدامات نظامی، موقعیت ایران را در منازعات منطقه‌ای تضعیف کند. ایران هشدار داده که فعال‌سازی اسنپ‌بک می‌تواند به واکنش‌های شدید، مانند خروج از معاهده NPT، منجر شود که خود خطر تنش‌های نظامی بیشتر را افزایش می‌دهد.

فعال شدن مکانیسم ماشه یعنی چه؟

فعال شدن مکانیسم ماشه به این معناست که تحریم‌های سازمان ملل که پیش از امضای برجام (بین سال‌های 2006 تا 2015) علیه ایران وضع شده بودند، به‌طور خودکار بازمی‌گردند. این تحریم‌ها شامل محدودیت‌های گسترده‌ای در زمینه‌های هسته‌ای، تسلیحاتی و اقتصادی هستند. فعال شدن این مکانیسم می‌تواند اقتصاد ایران را تحت فشار شدید قرار دهد، تجارت بین‌المللی را مختل کرده و روابط دیپلماتیک را پیچیده‌تر کند.

مکانیسم ماشه کی فعال می‌شود؟

مکانیسم ماشه، سازوکاری حقوقی در توافق هسته‌ای ایران و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت است که در صورت نقض قابل‌توجه تعهدات هسته‌ای ایران توسط یکی از کشورهای عضو برجام فعال می‌شود. این فرآیند برای اطمینان از پایبندی ایران به محدودیت‌های هسته‌ای طراحی شده و می‌تواند به بازگشت خودکار تحریم‌های سازمان ملل منجر شود. اما این مکانیسم دقیقا در چه شرایطی به کار می‌افتد و چه مراحلی را طی می‌کند؟

مراحل فعال‌سازی مکانیسم ماشه

فرآیند فعال شدن مکانیسم ماشه شامل سه مرحله اصلی است که در بندهای ۳۶ و ۳۷ برجام به‌طور دقیق تعریف شده‌اند:

1. اگر یکی از کشورهای عضو برجام، مانند فرانسه یا آلمان، معتقد باشد که ایران تعهدات خود را نقض کرده، موضوع را به کمیسیون مشترک برجام ارجاع می‌دهد. این کمیسیون، متشکل از نمایندگان همه طرف‌های برجام، ۱۵ روز فرصت دارد تا با مذاکره مشکل را حل کند. این مدت در صورت توافق جمعی قابل تمدید است.
2. در صورتی که اختلاف در کمیسیون مشترک حل نشود، موضوع به یک هیئت مشورتی سه‌نفره ارجاع می‌شود. این هیئت شامل یک نماینده از ایران، یک نماینده از کشور شاکی و یک فرد مستقل است. هیئت مشورتی ظرف ۱۵ روز نظر غیرالزام‌آوری ارائه می‌دهد تا راه‌حلی برای اختلاف پیشنهاد کند.
3. اگر مذاکرات در مراحل قبلی به نتیجه نرسد، موضوع به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع می‌شود. شورا ۳۰ روز فرصت دارد تا قطعنامه‌ای برای ادامه تعلیق تحریم‌های پیشین تصویب کند. اگر این قطعنامه تصویب نشود یا یکی از اعضای دائم شورای امنیت (آمریکا، بریتانیا، فرانسه، روسیه یا چین) آن را وتو کند، تحریم‌های سازمان ملل به‌صورت خودکار بازمی‌گردند.

آنچه مکانیسم ماشه را از سایر سازوکارهای شورای امنیت متمایز می‌کند، طراحی وتوی معکوس آن است. برخلاف روال معمول که برای اعمال تحریم نیاز به رای مثبت اعضاست، در اینجا ادامه تعلیق تحریم‌ها نیازمند تصویب قطعنامه است. این یعنی یک عضو دائم شورای امنیت می‌تواند با وتوی قطعنامه، بازگشت تحریم‌ها را تضمین کند، بدون اینکه سایر اعضا بتوانند مانع شوند.

تا تیر ۱۴۰۴، کشورهای اروپایی (فرانسه، بریتانیا، آلمان) به دلیل افزایش فعالیت‌های هسته‌ای ایران، چندین بار تهدید به فعال‌سازی مکانیسم ماشه کرده‌اند. ایران در پاسخ هشدار داده که چنین اقدامی می‌تواند به پایان مذاکرات هسته‌ای و حتی خروج ایران از معاهده منع گسترش تسلیحات هسته‌ای (NPT) منجر شود. این تهدیدات در شرایطی مطرح می‌شود که اعتبار قطعنامه ۲۲۳۱ تا ۲۶ مهر ۱۴۰۴ (اکتبر ۲۰۲۵) ادامه دارد و پس از آن، بدون تمدید، امکان فعال‌سازی اسنپ‌بک از بین خواهد رفت.

چرا این موضوع برای مردم ایران مهم است؟

فعال شدن مکانیسم ماشه می‌تواند تحریم‌های اقتصادی سنگینی را بازگرداند که مستقیما روی زندگی روزمره مردم ایران تاثیر می‌گذارد، از افزایش قیمت‌ها و کاهش ارزش پول ملی گرفته تا محدودیت در تجارت و دسترسی به کالاهای ضروری. این مکانیسم نه‌تنها یک ابزار دیپلماتیک، بلکه اهرمی است که می‌تواند معیشت و اقتصاد ایران را تحت فشار قرار دهد. از سوی دیگر، واکنش ایران به این فشارها، مانند گسترش برنامه هسته‌ای، می‌تواند تنش‌های منطقه‌ای را افزایش دهد و پیامدهای گسترده‌تری برای امنیت ملی داشته باشد.

مکانیسم ماشه شامل چه تحریم‌هایی می‌شود؟

مکانیسم ماشه، در صورت فعال شدن، تحریم‌های مندرج در قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل (شامل قطعنامه‌های ۱۶۹۶، ۱۷۳۷، ۱۷۴۷، ۱۸۰۳، ۱۸۳۵ و ۱۹۲۹) را که پیش از امضای برجام در سال ۲۰۱۵ علیه ایران وضع شده بودند، به‌صورت خودکار بازمی‌گرداند. در ادامه، انواع تحریم‌ها و جزئیات آن‌ها را در قالب جدول و توضیحات ارائه می‌کنیم.

توضیحات تکمیلی

• این تحریم‌ها با هدف توقف کامل برنامه هسته‌ای ایران طراحی شده‌اند و می‌توانند فعالیت‌های صلح‌آمیز هسته‌ای، مانند تولید انرژی یا تحقیقات پزشکی را مختل کنند. برای مردم ایران، این محدودیت‌ها می‌توانند دسترسی به فناوری‌های پیشرفته را دشوارتر کنند.

• این تحریم‌ها توانایی ایران برای تقویت توان دفاعی خود را محدود می‌کنند. در شرایطی که تنش‌های منطقه‌ای، مانند درگیری‌های اخیر در سال ۱۴۰۴، ادامه دارد، این محدودیت‌ها می‌توانند امنیت ملی ایران را تحت تاثیر قرار دهند.

• این تحریم‌ها مستقیما معیشت مردم ایران را هدف قرار می‌دهند. تجربه تحریم‌های پیشین نشان داده که این محدودیت‌ها باعث افزایش قیمت کالاهای اساسی، تورم شدید و کاهش دسترسی به دارو و تجهیزات پزشکی شده‌اند.

• این تحریم‌ها برنامه موشکی ایران را که به‌عنوان بخشی از استراتژی بازدارندگی ملی تلقی می‌شود، هدف قرار می‌دهند و می‌توانند توانایی دفاعی کشور را تضعیف کنند.

مکانیسم ماشه در برجام چیست؟

مکانیسم ماشه بخشی از برجام است که در بندهای 36 و 37 این توافق و قطعنامه 2231 شورای امنیت تعریف شده است. این مکانیسم به‌عنوان یک ابزار اجرایی طراحی شده تا اطمینان حاصل شود که ایران به تعهدات هسته‌ای خود پایبند است. ایده اولیه این مکانیسم توسط سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه، پیشنهاد شد تا بن‌بست مذاکرات برجام را حل کند. هدف آن ایجاد توازن بود: ایران به تعهداتش پایبند بماند و کشورهای دیگر نیز انگیزه‌ای برای نقض توافق نداشته باشند.

تا تیر ۱۴۰۴، کشورهای اروپایی (فرانسه، بریتانیا، آلمان) به دلیل افزایش غنی‌سازی اورانیوم و کاهش همکاری ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، تهدید به فعال‌سازی مکانیسم ماشه کرده‌اند. ایران در پاسخ هشدار داده که چنین اقدامی می‌تواند مذاکرات هسته‌ای را به بن‌بست بکشاند و حتی به خروج ایران از معاهده NPT منجر شود. با نزدیک شدن به مهلت اکتبر ۲۰۲۵ (۲۶ مهر ۱۴۰۴) که پایان اعتبار قطعنامه ۲۲۳۱ است، حساسیت این موضوع برای ایران و جامعه جهانی دوچندان شده است.

اگر مکانیسم ماشه فعال شود چه می‌شود؟

فعال شدن مکانیسم ماشه تبعات گسترده‌ای خواهد داشت:

• بازگشت تحریم‌های سازمان ملل می‌تواند اقتصاد ایران را تحت فشار شدید قرار دهد، ارزش پول ملی را کاهش دهد و تجارت بین‌المللی را مختل کند.
• این اقدام می‌تواند روابط ایران با کشورهای منطقه و جهان را تیره‌تر کند و به تنش‌های دیپلماتیک یا حتی درگیری‌های غیرمستقیم منجر شود.
• ایران هشدار داده که در صورت فعال شدن مکانیسم ماشه، ممکن است برنامه هسته‌ای خود را گسترش دهد یا حتی از پیمان منع گسترش تسلیحات هسته‌ای (NPT) خارج شود.
• فعال‌سازی این مکانیسم می‌تواند به اختلافات در شورای امنیت منجر شود، به‌ویژه با مخالفت احتمالی روسیه و چین و اعتبار این نهاد را تضعیف کند.

مکانیسم ماشه در سیاست

مکانیسم ماشه در سیاست جهانی چند نقش کلیدی ایفا می‌کند:

اهرم فشار دیپلماتیک

کشورهای غربی، به‌ویژه تروئیکای اروپا (فرانسه، بریتانیا، آلمان)، از تهدید به فعال‌سازی مکانیسم ماشه به‌عنوان ابزاری برای وادار کردن ایران به رعایت دقیق تعهدات برجام استفاده می‌کنند. این تهدید، به‌ویژه در شرایطی که ایران غنی‌سازی اورانیوم را افزایش داده یا همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را کاهش داده، به‌عنوان یک کارت مذاکره‌ای قوی عمل می‌کند. برای مثال، در تیر ۱۴۰۴، گزارش‌هایی از وال‌استریت‌ژورنال حاکی از آن بود که اروپا ممکن است تا اکتبر ۲۰۲۵ (مهر ۱۴۰۴) این مکانیسم را فعال کند، مگر اینکه ایران به تعهداتش بازگردد.

تقویت نفوذ غرب در شورای امنیت

طراحی منحصربه‌فرد اسنپ‌بک که به وتوی معکوس معروف است، به کشورهای دائم شورای امنیت (به‌ویژه آمریکا، بریتانیا و فرانسه) قدرت بی‌سابقه‌ای می‌دهد. برخلاف رویه معمول شورای امنیت که برای اعمال تحریم نیاز به رای مثبت اعضا دارد، در اینجا ادامه تعلیق تحریم‌ها نیازمند تصویب قطعنامه است. این یعنی یک عضو دائم می‌تواند با وتوی قطعنامه، بازگشت تحریم‌ها را تضمین کند، حتی اگر چین یا روسیه مخالف باشند. این ساختار، نفوذ سیاسی غرب را در برابر ایران تقویت کرده است.

ایجاد شکاف‌های سیاسی

مکانیسم ماشه از زمان خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ به منبعی برای مناقشات سیاسی تبدیل شده است. آمریکا مدعی است که به‌عنوان یکی از امضاکنندگان اولیه قطعنامه ۲۲۳۱، همچنان حق فعال‌سازی اسنپ‌بک را دارد. اما ایران و کشورهای اروپایی این ادعا را رد می‌کنند و معتقدند خروج آمریکا از برجام، این کشور را از حقوق مرتبط با توافق محروم کرده است. این اختلاف در سال ۲۰۲۰، زمانی که آمریکا تلاش کرد اسنپ‌بک را فعال کند، به اوج رسید و با مخالفت ۱۳ عضو شورای امنیت، از جمله متحدان آمریکا، ناکام ماند.