محمدرحیم متقی ایروانی؛ بنیان‌گذار کفش ملی و نماد صنعت کفش ایران

به گزارش شهر بورس، به نقل از عصر تجارت، اگر از جاده قدیم تهران-کرج عبور کنید، در کیلومتر هجدهم به کارخانه‌ای خواهید رسید که نامش با نوستالژی عجین شده است: کارخانه کفش ملی. کارخانه‌ای که روزگاری بیش از ۱۰ هزار پرسنل داشت و اتوبوس‌های سرویس کارکنان آن‌چنان صف‌های طولانی ایجاد می‌کردند که باعث ترافیک جاده تهران-کرج در زمان تعویض شیفت‌ها می‌شد. اما امروز از این کارخانه تنها نامی باقی مانده است. داستان این کارخانه، داستان مردی است که با زحمت و عشق به وطن، صنعت کفش ایران را متحول کرد اما سرانجام سرنوشت تلخی برایش رقم خورد.

تولد و دوران کودکی

محمدرحیم متقی ایروانی در سال ۱۲۹۹ در محله مشیر شیراز به دنیا آمد. خانواده او از تاجران سرشناس بودند؛ پدربزرگش از نخستین افرادی بود که پمپ‌های دستی را به ایران وارد کرد و پدرش، میرزا کاظم، تجارتخانه‌ای در شیراز داشت که به واردات چای، پارچه و تریاک مشغول بود. ایروانی در شش‌سالگی مادرش را از دست داد و عمویش سرپرستی او را بر عهده گرفت. او از همان کودکی در تجارتخانه‌ پدرش فعالیت داشت و به بسته‌بندی کالاها و انجام کارهای ساده مشغول بود.

تحصیلات و ورود به دنیای کار

ایروانی دوره دبستان را در مدرسه باقریه گذراند و در ۱۲ سالگی برای ادامه تحصیل به کالج ستیوارت اصفهان، یکی از معدود مدارس مدرن آن زمان، فرستاده شد. این مدرسه که تحت نظر هیئت کلیسایی انگلیسی اداره می‌شد، تفکراتی مدرن داشت. پس از اتمام تحصیلات در این کالج، او به دبیرستان شاپور شیراز رفت و در رشته ادبی فارغ‌التحصیل شد. پس از دبیرستان مدتی در شرکت نفت آبادان کار کرد و سپس در سال ۱۳۲۱ برای تحصیل در رشته حقوق وارد دانشگاه تهران شد.

در دوران دانشجویی، ایروانی فعالیت‌های اجتماعی و مطبوعاتی گسترده‌ای داشت و صاحب امتیاز نشریه «آیین دانشجویان» بود. پس از فارغ‌التحصیلی در سال ۱۳۲۴، ابتدا در دادگستری آبادان و سپس در بانک کار کرد، اما خیلی زود دریافت که روحیه‌ی او با کار اداری سازگار نیست. به همین دلیل، در سال ۱۳۲۵ برای ادامه تحصیل به نیویورک رفت اما پس از مدتی از تحصیل انصراف داد و به ایران بازگشت.

خبر مرتبط

پیام تبریک رئیس اتاق بازرگانی تبریز به مناسبت عید فطر

رئیس اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی تبریز حلول ماه شوال و عید سعید فطر را تبریک گفت.

شروع فعالیت‌های صنعتی و تأسیس کفش ملی

پس از بازگشت به ایران، ایروانی به فعالیت‌های صنعتی روی آورد. او ابتدا در شیراز کارخانه برق فسا را تأسیس کرد و سپس پاساژ استاندارد را در خیابان زند شیراز بنا نهاد. اما نقطه‌ عطف زندگی حرفه‌ای او در سال ۱۳۳۰ رقم خورد، زمانی که با مشاهده نیاز بازار ایران به کفش، شرکت «کفش ملی» را تأسیس کرد.

او ابتدا در خیابان خیام تهران با وارد کردن دو کارشناس و یک دستگاه اتوکلاف از چکسلواکی، تولید گالش را آغاز کرد. سپس کارخانه‌ای در مهرآباد جنوبی تأسیس کرد و توانست با شراکت شرکت ولکو آمریکا، تولید کفش‌های کتانی و لاستیکی را آغاز کند. کارخانه‌ او که در ابتدا روزانه ۱۵۰ جفت کفش تولید می‌کرد، به‌سرعت رشد کرد و به یکی از بزرگ‌ترین واحدهای صنعتی ایران تبدیل شد.

گسترش کفش ملی و تحول در صنعت کفش ایران

تا سال ۱۳۵۰، کفش ملی انواع کفش‌های چرمی، ورزشی، پوتین نظامی، چکمه، دمپایی و کفش‌های ایمنی را تولید می‌کرد. ایروانی علاوه بر تولید کفش، مجموعه‌ای از کارخانه‌ها را برای تولید مواد اولیه مورد نیاز صنعت کفش تأسیس کرد که شامل واحدهای تولید زیره، آستر، بند کفش، جوراب، مقوا، کارتن، دستکش، تسمه و چرم بود. این اقدامات او را به نماد خودکفایی در صنعت کفش ایران تبدیل کرد.

در سال ۱۳۴۷، او «پارک صنعتی ملی» را در کیلومتر ۱۸ جاده قدیم کرج تأسیس کرد. این مجموعه که ۴۰۰ هزار متر مربع مساحت داشت، شامل چندین کارخانه و ۴۰۰ خانه سازمانی برای کارگران بود. تا سال ۱۳۵۶، تعداد کارکنان کفش ملی به بیش از ۱۰ هزار نفر رسید و تولید سالانه آن از ۲۵ میلیون جفت کفش فراتر رفت.

مسئولیت اجتماعی و روش مدیریتی ایروانی

ایروانی علاوه بر توسعه صنعت کفش، به رفاه کارگران و کارکنان خود نیز اهمیت زیادی می‌داد. او شرکت‌های تعاونی تأسیس کرد، به کارگران وام خرید مسکن داد و مراکز رفاهی مانند مسجد، رستوران و مهدکودک را در کنار کارخانه‌ها ساخت. همچنین در سال ۱۳۴۳ «کانون مشاوره اقتصادی» را تأسیس کرد تا از ۲۰ کودک بی‌سرپرست حمایت کند و آنها را برای ورود به صنعت کفش پرورش دهد.

او مدیری سخت‌کوش و کاریزماتیک بود که استعداد افراد را شناسایی می‌کرد و زمینه‌ رشد آنها را فراهم می‌ساخت. روش مدیریتی او ترکیبی از نظم، نوآوری، توجه به نیروی انسانی و نگاه اقتصادی پیشرو بود که باعث شد کفش ملی به برندی جهانی تبدیل شود.

مصادره کفش ملی و خروج از ایران

با وقوع انقلاب اسلامی و اجرای سیاست‌های اقتصادی دولتی، کلیه اموال و شرکت‌های ایروانی مصادره شد. او که جان خود را در خطر می‌دید، مجبور شد ایران را ترک کند. در ابتدا به آمریکا رفت و کارخانه کفش و چرم‌سازی در بوستون تأسیس کرد و سپس در مصر کارخانه کفش استاندارد را بنا نهاد اما هیچ‌گاه از تلاش برای بازگشت به ایران و احیای کفش ملی دست نکشید.

او بارها از دولت ایران درخواست کرد که مدیریت کارخانه‌هایش را بازگردانند و حتی پیشنهاد داد که زیان‌های آن را شخصاً جبران کند، اما هیچ‌گاه پاسخی دریافت نکرد. در آخرین نامه‌ خود به علی سعیدلو، معاون اجرایی رئیس‌جمهور وقت، پیشنهاد داد که کارخانه‌هایش را بازگردانند و او مدیریت آنها را به عهده بگیرد، اما این درخواست نیز بی‌پاسخ ماند.

درگذشت و میراث ایروانی

محمدرحیم متقی ایروانی در ۱۲ بهمن ۱۳۸۴ در لندن درگذشت، در حالی که تا آخرین لحظه به بازگشت و احیای کفش ملی امیدوار بود. پس از مصادره‌ کارخانه‌ها، کفش ملی دچار بحران مدیریتی شد، تولید آن کاهش یافت و در نهایت پارک صنعتی کفش ملی به انبار ایران خودرو و سایپا تبدیل شد. از ۱۰ هزار کارمند آن تنها چند صد نفر باقی ماندند و فروشگاه‌های کفش ملی به عرضه‌ محصولات سایر برندها روی آوردند.

سرنوشت ایروانی نشان می‌دهد که برند و نام یک شرکت به‌تنهایی ارزش ندارد، بلکه تفکر، مدیریت و شخصیت بنیان‌گذار آن است که به برند هویت می‌بخشد. ایروانی با تلاش، خلاقیت و عشق به ایران، صنعت کفش این کشور را متحول کرد، اما سرنوشت او به تراژدی تلخی ختم شد. داستان زندگی او همچنان الهام‌بخش کارآفرینانی است که به توسعه‌ صنعت و اقتصاد کشور خود می‌اندیشند.