چطور از افت قیمت سود کنیم؟

فروش استقراضی سهام یعنی چه؟

یکی از اجزای جدانشدنی بازار سهام، مبحث ریسک است. البته نه تنها بازار سهام که تمام بازارهای مالی با چنین مفهومی دست‌وپنجه نرم می‌کنند. دغدغه‌ سرمایه‌گذاران این است که اگر بازار با افت قیمت مواجه شود، چه بلایی سر سرمایه‌شان خواهد آمد. فروش تعهدی (short selling) به شما این امکان را می‌دهد که بتوانید حتی در روزهای قرمز و منفی بازار بورس نیز سودآوری داشته باشید. یعنی  زمانی که همه در هراس از افت قیمت سهام به سر می‌برند، شما می‌توانید با تکیه بر آگاهی خود و تدبیر و آینده‌نگری از این موضوع به نفع خود استفاده کنید.

• بیشتر بخوانید: اوراق مشارکت چیست؟ معامله دوسر برد ناشر و خریدار

طبق تعریف کمسیون بورس و اوراق بهادار آمریکا، فروش استقراضی عبارت‌ است از فروش اوراق بهاداری که مالک و فروشنده هر دو یک نفر نیستند. این فروش به دو شیوه انجام می‌شود:

• فردی آن را قرض می‌گیرد و می‌فروشد.
• کارگزار آن را در اختیار فرد قرض‌گیرنده قرار می‌دهد.

اما سود بردن از این روش چگونه ممکن است؟ در حالت عادی زمانی که افراد دارایی خود را در بورس سرمایه‌گذاری می‌کنند، با افزایش قیمت به سود می‌رسند و در صورت افت قیمت‌ها متضرر خواهند شد. اما با انجام فروش استقراضی سهام در صورتی که سرمایه‌گذار افت قیمت سهام را به درستی پیش‌بینی کرده باشد، می‌تواند سهام را در شرایط فعلی قرض بگیرد و آن را بفروشد. سپس هم‌زمان با ریزش قیمت‌ها می‌تواند مجددا همان سهام را با قیمت پایین‌تری خریداری کند و به صاحب اصلی‌اش برگرداند. در طی این فرآیند–یعنی فروش در قیمت بالا و خرید مجدد در قیمت پایین- فردی که سهم را قرض گرفته است می‌تواند به سود خوبی دست پیدا کند.

با این‌همه برخی از افراد بر این باورند که فروش تعهدی می‌تواند منجر به ریزش بازار شود. اما حقیقت متفاوت است. هر فرد مختار است که استراتژی‌‌های خاص خود را در خرید و فروش و مبادله‌ی سهام به کار ببندد.

در جریان این فرآیند، فرد سهام را از صاحب اصلی سهام به شکل وکالتی قرض می‌گیرد. سپس به وکالت از وی اقدام به فروش آن می‌کند. پس از آن در زمان مقتضی سهام مذکور را مجددا خریداری می‌کند؛ اما در قیمتی پایین‌تر. حاصل اختلاف قیمت فروش و خرید همان سودی است که می‌تواند در اختیار این فرد قرار بگیرد.

فروش استقراضی سهام در ایران

بورس ایران ظرفیت پایین و عمق کمی دارد. از همین رو مدت‌هاست به دنبال شرایطی است که بتواند ابزاری مانند فروش استقراضی را پیاده کند. از سوی دیگر معاملات بازار سهام در مقایسه با ارزش بازاری شرکت‌ها در بورس ایران بسیار کمتر از بورس‌های جهانی است. هم‌چنین سهام شناور در بورس و فرابورس نیز قابل قیاس با بازارهای جهانی نیست. این مسائل منجر به عمق کم بازار می‌شوند. اما نبود ابزارهایی برای پوشش ریسک و سفته‌بازی نیز عوامل دیگری هستند که به این شرایط دامن می‌زنند. اکنون مدتی است در بورس ایران نیز با به کارگیری فروش استقراضی چنین ابزاری فراهم آمده است.

فروش استقراضی سهام چه نفعی برای خریدار و فروشنده دارد؟

یکی از مهم‌ترین مسائلی که در فروش تعهدی مطرح می‌شود این است که باید طرفین به طور کامل به تعهدات خود عمل کنند و از آن سرپیچی نکنند. با توجه به آن‌چه تا کنون بیان شد می‌توان دریافت که در چنین معامله‌ای رابطه میان خریدار و فروشنده یک رابطه استقراضی است. انجام معاملات تعهدی با داشتن کد بورسی مقدور است.

اما آیا می‌دانید که طرفین درگیر این معاملات چه انگیزه‌ای از انجام این کار دارند؟ معمولا سهام‌داران عمده، سهم خود را به صورت راکد نگهداری می‌کنند. به این ترتیب فقط سود سهام خود را به صورت سالانه کسب می‌کنند. افزون بر این آن‌ها قادرند تا با قرض دادن سهام خود به متقاضیان، سود خود را افزایش دهند.

از سوی دیگر متقاضی نیز در صورتی که روند بازار را به خوبی پیش‌بینی کند و از دانش مالی خوبی بهره‌مند باشد، می‌تواند با تکیه بر فروش تعهدی سهامی که قیمت آن در آینده کم خواهد شد، به سودآوری برسد. مالک اصلی سهام نیز نرخی تشویقی را بابت این امر در اختیار او قرار خواهد داد. به این ترتیب انگیزه لازم برای هر دو طرف ایجاد می‌شود تا وارد چنین معامله‌ای شوند.

مزایای فروش استقراضی سهام

هم‌چون سایر امکانات و ابزاری که در بازار سهام وجود دارد، این شیوه معامله نیز مزایا و معایبی دارد. از میان مزایایی که می‌توان برای آن برشمرد موارد زیر مهم‌تر هستند:

• فروش تعهدی می‌تواند منجر به افزایش حجم معاملات شود. این امر رشد و کارایی بازار را در پی خواهد داشت.
• سهام‌داران عمده که سود خود را به صورت سالانه دریافت می‌کنند، می‌توانند سود خود را به این طریق افزایش دهند.
• بر این اساس، بازار بورس می‌تواند به یک بازار دو طرفه تبدیل شود. نتایج این امر در بالا رفتن کیفیت بازار نمود پیدا می‌کند.

معاملات تعهدی چگونه انجام می‌شوند؟

برای انجام این فرآیند، مالک اصلی سهام که قصد قرض دادن دارایی خود را دارد، باید درخواست خود را در سامانه تامین درج کند. مالک با ورود به این سامانه باید حداکثر تعداد سهام مورد نظر خود را مشخص کند. افزون بر این دوره تنفس نیز مورد دیگری است که باید توسط مالک تعیین شود.

دوره تنفس چیست؟

دوره تنفس به بازه‌ای از زمان اطلاق می‌شود که در آن مالک حق ارائه درخواست تسویه نهایی فروش استقراضی را ندارد. به علاوه مالک سهام مشخص می‌کند که مبلغ به دست آمده از فروش تعهدی به چه صورتی سرمایه‌گذاری شود. یعنی سرمایه‌گذاری یا به صورت سپرده بانکی خواهد بود یا صندوق‌های قابل معامله.

در گام بعدی مالک نرخ تشویقی مد نظر خود را تعیین می‌کند. این نرخ موجب می‌شود که متقاضیان رغبت بیشتری برای قرض گرفتن سهام او داشته باشند.

فردی که سهام را از مالک قرض می‌گیرد و می‌فروشد، متعهد می‌شود که همان سهام را مجددا خریداری کند. وی موظف است سهام مذکور را در مدت تعیین‌شده به مالک باز گرداند. هرچند ممکن است هنگام خرید مجدد قیمت سهام افزایش پیدا کرده باشد. در چنین شرایطی فرد قرض‌گیرنده تمایلی به خرید سهام در قیمت بالا ندارد. مالک اصلی نیز در پی پس گرفتن سهام خود است. از همین رو تاکید می‌شود تنها در صورتی اقدام به فروش استقراضی سهام کنید که از دانش کافی در این خصوص بهره‌مند باشید.

از سوی دیگر وجه تضمین نیز مشخص می‌شود تا متقاضی به تعهدات خود عمل کند. این وجه درصدی از ارزش قرارداد است که در حساب متقاضی وجود دارد. وجه تضمین در بورس روزانه مشخص می‌شود و مقدار زیادی از آن باید در حساب متقاضی موجود باشد. در غیر این صورت سازمان بورس با تعیین یک زمان مشخص از متقاضی می‌خواهد که تا آن تاریخ حساب خود را شارژ کند.  

شیوه‌های تسویه سهام

گفتیم که متقاضی در بازه‌ مشخصی این فرصت را دارد که سهامی را که به صورت تعهدی خریداری کرده و به مالک اصلی‌اش برگرداند. تسویه سهام از جانب متقاضی به دو شیوه صورت می‌گیرد:

• پیش از زمان سررسید
• در زمان سررسید

درخواست تسویه می‌تواند از جانب مالک یا متقاضی صورت گیرد. هرچند نباید فراموش کرد که در دوره تنفس چنین درخواستی از جانب مالک مقدور نیست. در حقیقت در فاصله میان دوره تنفس و سررسید می‌توان چنین درخواستی را ارائه کرد. متقاضی نیز این امکان را دارد که سهام را زودتر از زمان سررسید به صاحب اصلی‌اش برگرداند. در چنین شرایطی معامله پیش از زمان سررسید تسویه خواهد شد.

نکته‌ حائز اهمیت آن است که چنان‌چه خرید و فروش سهام در یک روز اتفاق بیفتند، قرض‌گیرنده باید معادل ۲۰ درصد از سود به‌ دست‌ آمده را در اختیار مالک قرار دهد.

چنان‌چه فروش سهام یک روز پس از خرید انجام شود، متقاضی موظف است ۱۰ درصد سود را به مالک پرداخت کند. اگر فروش سهام، دو روز پس از خرید انجام شود، سودی که به مالک تعلق می‌گیرد معادل پنج درصد خواهد بود. در صورتی که زمان فروش بیش از این مقادیر باشد، دیگر متقاضی موظف به پرداخت سود به مالک نیست.

به همین ترتیب اگر متقاضی بخواهد تسویه را انجام دهد، باید درصدی از اختلاف قیمت فروش استقراضی سهام و خرید وکالتی را به مالک بدهد. این امر در شرایطی اتفاق می‌افتد که قیمت فروش نسبت به قیمت خرید بالاتر باشد.

شرایط دیگری نیز ممکن است اتفاق بیفتد. یعنی اگر زمان سررسید فرا برسد و متقاضی به هر دلیلی نتواند سهام را مجددا خرید کند، باید تسویه نقدی صورت گیرد. هم‌چنین متقاضی در چنین شرایطی ملزم به پرداخت جریمه نیز خواهد بود.

فروش تعهدی در چه سهامی ممکن است؟

سازمان بورس سهامی را که چنین قابلیتی دارند، تعیین می‌کند. یعنی چنین امکانی بر روی هر سهامی وجود ندارد. کارمزد این معاملات نیز هم‌چون سایر معاملاتی است که در بورس انجام می‌شود. پرداخت این مبلغ بر عهده متقاضی است. ساعات انجام این معاملات نیز مانند ساعات کاری سایر سهام در بورس است.

اهداف فروش استقراضی سهام کدام‌اند؟

سه هدف اصلی فروش استقراضی عبارت‌اند از:

۱- سودآوری در جریان افت قیمت: پیش‌تر در این خصوص توضیحات لازم را ارائه کرده‌ایم. این مورد به عنوان هدف اصلی بهره‌گیری از چنین ابزاری به شمار می‌رود.

۲- پوشش ریسک پس از افت قیمت سهام: برخی از افراد تعداد زیادی از یک سهام را در اختیار دارند. آن‌ها برای این‌که از زیان ناشی از افت قیمت در آینده محفوظ بمانند سهام خود را به صورت تعهدی به فروش می‌رسانند. به این ترتیب حتی اگر قیمت سهم کاهش پیدا کند، ریسک آن‌ها پوشش داده می‌شود.

۳- بازارگردانی: هنگامی که در یک سهام شاهد تقاضایی بیش از عرضه باشیم، این افزایش تقاضا منجر به ایجاد صف خرید خواهد شد. از این رو می‌توان سهام را قرض گرفت و آن را در بازار به فروش رساند. به این ترتیب نقدشوندگی بازار نیز افزایش پیدا خواهد کرد. بازارگردان‌ها معمولا چنین وظایفی را به عهده دارند.

مثالی از معامله فروش تعهدی

برای این که بتوانیم به درک درستی از فروش تعهدی برسیم، قصد داریم یک مثال بیان کنیم. در نظر بگیرید که می‌خواهید سهامی را به مبلغ هر برگ ۲ هزار تومان به صورت تعهدی خریداری کنید. البته پیش‌ از خرید پیش‌بینی کرده‌اید که قیمت سهام کاهش خواهد یافت. از این رو در پی آن هستید که به این شیوه به سود مناسبی دست پیدا کنید.

فرض کنید که ۵۰۰۰ برگه از این سهام را از مالک اصلی آن به صورت تعهدی خریداری کرده‌اید. سپس سهام مذکور را به وکالت از مالک اصلی‌اش به قیمت بازار یعنی همان ۲۰۰۰ تومان می‌فروشید. در روزهای بعدی قیمت سهام طبق پیش‌بینی‌های شما کاهش پیدا می‌کند. مثلا فرض کنید پس از گذشت پنج روز قیمت تا ۱۸۰۰ تومان کاهش می‌یابد. حال شما همان ۵ هزار برگه سهم را مجددا با قیمت ۱۸۰۰ تومان خریداری می‌کند. سپس سهام را به مالک اصلی‌اش بر می‌گردانید. در این معامله شما مبلغ ۲۰۰ تومان روی هر سهم سود کرده‌اید. یعنی مبلغی معادل یک میلیون تومان. البته این شیوه محاسبه صحیح نیست و باید خواب سرمایه و هم‌چنین کارمزد معاملات را نیز در نظر بگیرید.

پیش‌تر گفتیم که اگر متقاضی حداکثر تا دو روز پس از خرید سهام اقدام به تسویه کند، باید درصدی از سود را به مالک بدهد.

نکاتی در خصوص فروش استقراضی سهام

از آن‌جایی که این شیوه معامله پرریسک است، طبیعی است که برخی به آن دید خوبی ندارند. چرا که ممکن است قیمت سهم بر خلاف پیش‌بینی‌ها افزایش پیدا کند و قرض‌گیرنده ضرر کند. با این حال به طور کلی می‌توان نگرشی عاقلانه به آن داشت. اما چرا و چگونه؟

یافتن سهامی که بیشتر از ارزش ذاتی خود معامله می‌شوند

در معاملات تعهدی به یک مهارت کلیدی نیاز است. آن هم پیدا کردن شرکت‌هایی است که سهام‌شان در مبلغی بالاتر از ارزش واقعی خرید و فروش می‌شود. اگر این نکته را در نظر بگیریم که با گذشت زمان، قیمت سهم به میزان واقعی‌اش سوق پیدا می‌کند، متوجه ارزش این امر خواهیم شد. کمتر می‌بینید که تحلیل‌گرانی در تشخیص چنین سهامی موفق عمل کنند. معمولا تمرکز بر سهامی است که در شرایط خرید خوبی قرار دارد. اما در فروش تعهدی باید سهامی را پیدا کنید که شرایط برای فروش آن مهیاست. یعنی قیمت آن بالاتر از ارزش ذاتی است و در آینده نزدیک کاهش پیدا خواهد کرد.

بهره‌مندی از فرصت‌های طلایی

بسیاری از مراکز و موسسات از فروش استقراضی پرهیز می‌کنند. بنابراین فرصت‌های بهتری در اختیار شما قرار می‌گیرد تا بتوانید از آن بهره‌مند شوید.

تلفیق دو دید بلندمدت و کوتاه‌مدت

سبد سهام را می‌توان هم با دید بلندمدت چید و هم با دید کوتاه‌مدت. سبدی که سهام آن با ترکیبی از این دو استراتژی انتخاب شده‌ باشد، از سبدی که تنها دید بلندمدت بر آن حاکم است نوسان کمتری دارد. با این‌همه فروش استقراضی سهام امری ساده نیست و نمی‌توان از سودآوری آن نیز مطمئن بود.

از طرف دیگر نباید فراموش کرد که ریسک فروش استقراضی نیز زیاد است. زیان نامحدود از جمله مواردی است که در دسته ریسک‌های شناخته‌شده فروش تعهدی قرار می‌گیرد. یعنی اگر قیمت سهام هم‌چنان افزایش پیدا کند، ضرر شما به میزان نامحدود اضافه خواهد شد.

ریسک دیگر فشار ناگهانی (Short squeeze) است. فشار ناگهانی حاکی از شرایطی است که هنگام افزایش قیمت سهام، موجب می‌شود که سرمایه‌گذاران سهام مذکور را خریداری می‌کنند. در سمت دیگر نیز قرض‌گیرندگان به منظور پوشش ضررهای خود اقدام به خرید سهام می‌کنند. در چنین شرایطی افزایش تقاضا در سهم اتفاق می‌افتد. در پی این امر قیمت سهام با رشد سریعی مواجه می شود. چنین مسئله‌ای مخصوصا برای شرکت‌های دارای نقدینگی کم امری خطرناک به شمار می‌رود. ممکن است قیمت سهم به رغم بالا بودن، همواه افزایش پیدا کند. در چنین شرایطی شما ناچار خواهید بود مجددا سهام خریداری کنید. فراموش نکنید که تعیین حد ضرر از جمله مسائل پایه‌ای است که باید به آن دقت کنید.

زمان‌بندی دقیق

فروش استقراضی سهام عملی است که برخلاف روند بازار اتفاق می‌افتد. روند بازار در بلندمدت مسیری صعودی را در پیش می‌گیرد. هنگامی که مطمئن هستید سهامی پایین‌تر از ارزش ذاتی خود قیمت‌گذاری شده است، باید منتظر آن بمانید تا به سودآوری برسید. در چنین شرایطی از معامله خود رضایت خواهید داشت.

اما هنگام فروش استقراضی باید سهام را به قیمتی بخرید که در بازار در حال داد و ستد است. اگر بیشتر از حد ممکن صبر کنید، ممکن است پس از فروش سهام، روند حرکت قیمت به سمت بالا باشد. بر اساس قوانین کمیسیون بورس و اوراق بهادار آمریکا (SEC) سرمایه‌گذاران می‌توانند فروش استقراضی را در سهامی انجام دهند که یا قیمت آن در روندی صعودی رو به افزایش است، یا این‌که بهای تقریبا ثابتی دارد و تغییرات آن به سمت بالا چندان زیاد نیست. یعنی امکان فروش استقراضی سهامی که قیمت آن در شرایط فعلی رو به کاهش است، وجود ندارد. چنین قانونی به منظور جلوگیری از کسب سود سوداگرانی وضع شده است که در پی فروش استقراضی سنگین هنگام کاهش قیمت سهام و خرید دوباره آن، سودهای هنگفتی به دست می‌آورند. چنین امری موجب به هم زدن نظم بازار سرمایه خواهد شد.

وجه تضمین

مبلغ حاصل از فروش تعهدی در قالب وثیقه در اختیار صاحب اصلی سهام قرار خواهد گرفت. به این ترتیب فروشنده سهام به آن دسترسی نخواهد داشت. یعنی فروشنده از فروش این سهام سودی به دست نخواهد آورد (هرچند برخی از سازمان‌های بزرگ، سود پول را به عنوان تخفیف برای فروشنده در نظر می‌گیرند).

فروشنده باید سودهای حاصل را پرداخت کند. هم‌چنین ملزم به پرداخت مالیات بر سود سرمایه کوتاه‌مدت نیز خواهد بود.  

روی‌هم‌رفته فروش تعهدی را نمی‌توان روشی مطمئن به شمار آورد. از همین رو نمی‌توان به تمام افراد آن را توصیه کرد. اما اگر به هر طریق تصمیم خود را گرفته‌اید که این کار را انجام دهید، باید بتوانید با هوشمندی تمام عمل کنید. تنظیم قیمت دقیق و زمان‌بندی صحیح دو عاملی است که موجب کاهش ریسک معامله شما خواهد شد.

سهام کدام شرکت‌ها برای فروش استقراضی مناسب‌تر هستند؟

برخی از افراد شرکت‌هایی را به این منظور رصد می‌کنند که ویژگی‌های زیر را دارا هستند:

• شرکت‌های کوچکی که سرمایه خود را به کمک سرمایه‌گذاران افزایش داده‌اند. مخصوصا آن دسته از شرکت‌ها که تعیین ارزش آن‌ها به سختی انجام می‌شود.
• شرکت‌هایی که نسبت P/E در آن‌ها بالاتر از مقداری است که با سرعت رشد آن‌ها هم‌خوانی داشته باشد.
• شرکت‌هایی که محصولات‌شان کیفیت ندارد یا خدمات‌شان چندان مورد استقبال قرار نمی‌گیرد و کاربرد خاصی ندارد.
• شرکت‌هایی که در شرایطی قرار دارند که آماده ورود به رقابت‌های جدید هستند. هم‌چنین شرکت‌هایی با امور مالی ضعیف (از جمله ترازنامه نامطلوب، جریان نقدینگی منفی و مواردی از این دست) نیز برای این دسته از افراد جذاب هستند.
• شرکت‌هایی که تمرکزشان تنها بر روی یک محصول خاص است.

فروش استقراضی از منظر شرعی

برای این‌که چنین ابزاری از منظر فقهی موجه باشد، سازمان بورس و اوراق بهادار بررسی‌های فراوانی در این خصوص انجام داده است. چرا که الگوی معاملات استقراضی که در سراسر دنیا انجام می‌شود بر پایه عقد ربوی است و این امر از منظر شرع جایز نیست. از همین رو تلاش‌های بسیاری در این خصوص صورت گرفت و شیوه‌هایی جایگزین معرفی شد.

جمع‌بندی

فروش استقراضی سهام در سراسر دنیا انجام می‌شود اما در بازار ایران مدت کوتاهی است که در حال انجام است. این شیوه یکی از ابزارهایی است که به سرمایه‌گذاران امکان می‌دهد که حتی در زمان ریزش قیمت‌ها نیز سودآوری کنند. در چنین شرایطی سرمایه‌گذاران دیگر تنها در پی روزهای مثبت و افزایش قیمت سهام نخواهند بود. سهام‌داران با نگاهی به چشم‌انداز آینده سهام می‌توانند استراتژی‌های مناسبی را در دستور کار خود قرار دهند.

با استفاده از چنین ابزاری، فرد با توجه به رشد قیمت بیش از اندازه یک دارایی و هم‌چنین با در نظر گرفتن کاهش آن بر اساس مسائل بنیادی و یا تحلیل شخصی، می‌تواند مناسب‌ترین استراتژی معاملاتی را برگزیند. در این شیوه افراد با خرید سهام به صورت تعهدی، آن را به وکالت از مالک می‌فروشند. سپس در هنگام کاهش قیمت سهام مجددا آن را در قیمتی کمتر خریداری می‌کنند. مابه‌التفات حاصل از این فروش و خرید مجدد، به عنوان سود در نظر گرفته می‌شود. طرفین باید به تعهدات خود پایبند باشند. پس در نتیجه می‌توان با تکیه بر تحلیل صحیح و افت قیمت سهام، سود مطلوبی به دست آورد. البته نباید فراموش کرد که فروش استقراضی سهام یک معامله پرریسک است. چرا که در صورت عدم زمان‌بندی صحیح و تحلیل نادرست می‌تواند ضررهای فراوانی را به قرض‌گیرنده وارد کند.

بیشتر بخوانید: سهام ممتاز چیست و چه تفاوتی با سهام عادی دارد؟