به گزارش شهر بورس، در میان هنرمندان بزرگ دوره قاجار، نام عبدالله خان معمارباشی یا عبدالله خان نقاش‌باشی با آثاری ماندگار و نقشی پررنگ در تاریخ هنر ایران می‌درخشد. او که در اواخر قرن هجدهم میلادی متولد شد، با ترکیب سنت‌های نگارگری ایرانی و تکنیک‌های نقاشی اروپایی، آثاری خلق کرد که جلوه‌ای تازه به هنر درباری بخشید. پرتره‌های باشکوه فتحعلی‌شاه قاجار، دیوارنگاره‌های عظیم کاخ‌ها و طراحی‌های معماری فاخر، تنها بخشی از میراث گرانبهای اوست که امروز در موزه‌ها و یادمان‌های تاریخی ایران و جهان باقی مانده است. در ادامه بیوگرافی عبدالله خان معمارباشی را بخوانید.
بیوگرافی عبدالله خان معمارباشی؛ نقاش‌باشی و معمار سلطنتی قاجار
در میانه شکوه و تجمل دربار قاجار، نام عبدالله خان معمارباشی همچون نگینی درخشان در تاریخ هنر ایران می‌درخشد. او نه‌تنها نقاش‌باشی و معمارباشی سه پادشاه قاجار بود، بلکه با پرتره‌های باشکوه، دیوارنگاره‌های عظیم و طرح‌های معماری فاخرش، پلی میان سنت نگارگری ایرانی و زیبایی‌شناسی اروپایی ایجاد کرد. عبدالله خان با نام‌های عبدالله خان نقاش‌باشی دهنوی سمیرمی و عبدالله خان اصفهانی نیز شناخته می‌شود و یکی از برجسته‌ترین هنرمندان چندوجهی سده نوزدهم ایران بود.
عبدالله خان معمارباشی که بود و چه جایگاهی داشت؟
عبدالله خان حدود سال ۱۱۵۰ شمسی در سمیرم اصفهان متولد شد و در حدود سال ۱۲۸۰ قمری در تهران درگذشت. او در دوران پادشاهی فتحعلی‌شاه قاجار (۱۷۹۷–۱۸۳۴)، محمدشاه قاجار (۱۸۳۴–۱۸۴۸) و اوایل سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار (از ۱۸۴۸) فعالیت داشت و به مقام‌های نقاش‌باشی (نقاش ارشد دربار) و معمارباشی (معمار ارشد دربار) رسید.
عبدالله خان را می‌توان از چهره‌های تأثیرگذار پرتره‌نگاری قاجاری و از طراحان برجسته کاخ‌ها و بناهای سلطنتی دانست.
دوران کودکی و مسیر آموزش هنری
اطلاعات دقیقی از سال‌های کودکی عبدالله خان در دست نیست، اما آموزش‌های رسمی خود را در نقاشخانه همایونی گذراند و با هنرمندانی چون میرزا بابا و مهرعلی همکاری داشت. او از همان ابتدا در پرتره‌نگاری واقع‌گرایانه و نقاشی مجالس بزم و رزم تبحر یافت و در کنار نقاشی، مهارت‌هایی چون میناکاری، حجاری و طراحی بناهای یادمانی را نیز فراگرفت.
در سال ۱۲۲۷ قمری با ویلیام پرایس، مستشرق انگلیسی، دیدار کرد و آثارش را به او نشان داد؛ رویدادی که شهرت او را به خارج از ایران کشاند.
نقش عبدالله خان در دربار قاجار
در سال ۱۲۵۵ قمری (۱۸۳۹ میلادی)، محمدشاه قاجار طی فرمانی رسمی، عبدالله خان را به عنوان نقاش‌باشی و معمارباشی کل دربار منصوب و لقب «خان» را به او اعطا کرد. طبق این فرمان، همه گروه‌های هنری و فنی دربار ـ از نقاشان و معماران گرفته تا نجاران، شیشه‌بران، باغبانان و شمع‌سازان ـ تحت نظارت مستقیم او فعالیت می‌کردند.
او در طراحی و تزئین کاخ گلستان، کاخ نگارستان و کاخ سلیمانیه کرج نقش مهمی داشت و پرتره‌های تمام‌قد او از فتحعلی‌شاه قاجار در زمره آثار شاخص هنر قاجار قرار گرفت.
آثار و شاهکارهای عبدالله خان معمارباشی
مهم‌ترین و مشهورترین اثر عبدالله خان معمارباشی، دیوارنگاره عظیم کاخ نگارستان تهران بود که شامل ۱۱۸ پیکره تمام‌قد از شاهزادگان، درباریان و سفیران خارجی می‌شد و صحنه تاج‌گذاری فتحعلی‌شاه قاجار را به تصویر می‌کشید. گرچه اصل این اثر از بین رفته، اما کتیبه‌ای که ادوارد براون در اواخر دهه ۱۸۸۰ میلادی در پایین آن کشف کرد، نشان می‌دهد این شاهکار در سال‌های ۱۲۲۷ تا ۱۲۲۸ قمری توسط عبدالله خان خلق شده است. این کشف باعث شد نسبت این اثر از محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه به عبدالله خان تصحیح شود.
از آثار آبرنگ برجسته او می‌توان به تصویر شاهزاده خانمی درون یک شمسه همراه با ندیمه اشاره کرد؛ اثری که در آن مهارت بی‌نظیر عبدالله خان در طراحی چهره، پردازش ظریف صورت‌ها و رنگ‌آمیزی جامه‌ها نمایان است و «رقم عبدالله نقاش‌باشی» را دارد.
همچنین یکی از مشهورترین پرتره‌های منسوب به او، تصویر تمام‌قد فتحعلی‌شاه قاجار با ردای قرمز جواهرنشان و کلاه هشترخانی است که امروزه در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن (کد ۷۰۷–۱۸۷۶) نگهداری می‌شود.
عبدالله خان در حدود سال ۱۲۲۸ قمری، در کاخ سلیمانیه کرج نیز دیوارنگاره‌ای از آقامحمدخان و فتحعلی‌شاه اجرا کرد که خوشبختانه در سال‌های اخیر بازسازی و محافظت شده است. او همچنین طراح مقبره سنگ مرمر فتحعلی‌شاه در قم بود که همچنان باقی و قابل بازدید است.
ویژگی‌ها و سبک هنری
- ترکیب هنر ایرانی و اروپایی: استفاده از پرسپکتیو، سایه‌زنی و جزئیات واقع‌گرایانه در کنار سنت‌های نگارگری ایرانی.
- پرتره‌نگاری شاهانه: توجه ویژه به شکوه لباس، جواهرات و حالت چهره، به‌ویژه در پرتره‌های فتحعلی‌شاه.
- چندوجهی بودن: فعالیت همزمان در نقاشی، معماری، حجاری و میناکاری.
- مدیریت هنرمندان درباری: سازمان‌دهی و نظارت بر پروژه‌های بزرگ هنری در کاخ‌ها و بناهای سلطنتی.
میراث و درگذشت عبدالله خان
عبدالله خان معمارباشی در حدود سال ۱۲۸۰ قمری (۱۸۵۰ میلادی) در تهران درگذشت. آثار او به عنوان نماد هنر درباری قاجار و نمونه‌ای درخشان از ترکیب هنر ایرانی با عناصر اروپایی شناخته می‌شوند.
نسخه‌ها و کپی‌های آثارش امروز در موزه‌هایی مانند موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می‌شود و پژوهشگران او را یکی از نوابغ چندوجهی قرن نوزدهم ایران می‌دانند.
