به گزارش شهر بورس، سهام عدالت یکی از مهم‌ترین طرح‌های اقتصادی ایران است که با هدف توزیع عادلانه ثروت، توانمندسازی خانوارهای کم‌درآمد و گسترش سهم بخش تعاون در اقتصاد ایجاد شد. این طرح، بخشی از سهام شرکت‌های دولتی را به مردم واگذار کرده و علاوه بر کمک به اقشار کم‌درآمد، مسیر خصوصی‌سازی و کاهش سهم دولت در بنگاه‌های بزرگ اقتصادی را نیز هموار می‌کند.
در این مقاله به بررسی تاریخچه، اهداف، مشمولان، شرکت‌های موجود در سبد سهام، روش‌های آزادسازی و نحوه دریافت سود سهام عدالت می‌پردازیم تا دید جامع و دقیقی از وضعیت فعلی و آینده این طرح ارائه دهیم.
سهام عدالت چیست و چه اهدافی دارد؟
سهام عدالت، نوعی یارانه سرمایه‌ای و غیرمستقیم است که دولت از طریق شرکت‌های تعاونی عدالت استانی به مشمولان واگذار کرده است. این طرح در اصل با هدف کاهش مالکیت دولت در بنگاه‌های بزرگ و خصوصی‌سازی اقتصاد کشور طراحی شد، اما همزمان نقش مهمی در توانمندسازی خانوارهای کم‌درآمد و کاهش فاصله طبقاتی ایفا می‌کند.
ایده اصلی سهام عدالت این بود که بخشی از سهام شرکت‌های دولتی در قالب یک سبد دارایی متشکل از شرکت‌های بورسی و غیر بورسی در اختیار مردم قرار گیرد تا علاوه بر مشارکت اقتصادی، خانوارهای نیازمند نیز به تدریج استقلال مالی پیدا کنند. به عبارتی، این طرح هم به عنوان ابزار اقتصادی برای تسریع خصوصی‌سازی و هم به عنوان ابزار اجتماعی برای توزیع عادلانه ثروت طراحی شد.
اهداف سهام عدالت شامل مواردی چون افزایش سهم بخش تعاون، کاهش حمایت‌های مستقیم دولتی از خانوارهای نیازمند، افزایش مالکیت مردمی در اقتصاد و توزیع متوازن درآمد است. با اجرای این طرح، دولت تلاش کرد علاوه بر کوچک‌سازی تصدی‌گری خود، فرصت مدیریت و بهره‌مندی از دارایی‌ها را به مردم واگذار کند تا هم بخش خصوصی و تعاونی تقویت شود و هم خانوارهای کم‌درآمد از منافع اقتصادی سهام خود بهره‌مند شوند.
مشمولان سهام عدالت چه کسانی هستند؟
تقریبا بیش از ۴۹ میلیون نفر در ایران مشمول سهام عدالت هستند که اطلاعاتشان در سامانه سهام عدالت ثبت شده است. هدف اصلی این طرح، پوشش اقشار کم‌درآمد و آسیب‌پذیر جامعه بود تا آن‌ها نیز بتوانند از مزایای اقتصادی سهام شرکت‌های دولتی بهره‌مند شوند.
مشمولان اولیه شامل روستاییان و عشایر، زنان سرپرست خانوار، کارگران فصلی، کارمندان و برخی گروه‌های حمایتی مانند تحت پوشش کمیته امداد و سازمان بهزیستی بودند. به مرور و در مراحل مختلف، گروه‌های جدید نیز به فهرست مشمولان اضافه شدند.
نکته مهم این است که داشتن برگه سهام عدالت به تنهایی کافی نیست؛ افرادی که فرآیند ثبت‌نام خود را تکمیل کرده و مشخصاتشان در سامانه ثبت شده باشد، به رسمیت شناخته می‌شوند. همچنین سهام عدالت شامل تمام اعضای خانوار می‌شود، نه فقط سرپرست خانواده، و در این زمینه عدالت توزیعی رعایت شده است.
شرکت‌های حاضر در سبد سهام عدالت
سبد سهام عدالت ترکیبی از ۴۹ شرکت است که شامل ۳۶ شرکت بورسی و ۱۳ شرکت غیر بورسی می‌شود. هر فرد مشمول، مالک درصد مشخصی از سهام این شرکت‌ها است و ارزش سهام او به عملکرد این شرکت‌ها بستگی دارد.
لیست شرکت‌های بورسی موجود در سبد سهام عدالت
- آلومینیوم ایران
- ایران خودرو
- بانک تجارت
- بانک صادرات
- بانک ملت
- پارس سویچ
- پالایش نفت بندرعباس
- پالایش نفت تهران
- پالایش نفت شیراز
- پالایش نفت اصفهان
- پالایش نفت تبریز
- پتروشیمی مارون
- پست بانک
- چادرملو
- حمل و نقل پتروشیمی
- سایپا
- سرمایه‌گذاری توسعه صنعتی ایران
- سرمایه‌گذاری رنا
- سیمان داراب
- سیمان دشتستان
- فولاد آلیاژی ایران
- فولاد خوزستان
- فولاد مبارکه اصفهان
- کارخانجات مخابراتی ایران
- کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران
- گل گهر
- مخابرات ایران
- مدیریت پروژه‌های نیروگاهی ایران (مپنا)
- ملی صنایع مس ایران
- نیرو ترانس
- بیمه دانا
- پالایش نفت لاوان
- پتروشیمی شهید تندگویان
- پتروشیمی جم
- صنایع پتروشیمی خلیج فارس
- پتروشیمی بوعلی سینا
شرکت‌های غیر بورسی در سبد سهام عدالت
- پتروشیمی ارومیه
- پتروشیمی بندر امام
- پتروشیمی بیستون
- پتروشیمی تبریز
- پتروشیمی خوزستان
- پتروشیمی فجر
- دخانیات ایران
- ساختمان سد و تاسیسات و آبیاری سابیر
- شهر صنعتی البرز
- شهر صنعتی رشت
- شهر صنعتی کاوه
- مشانیر
- مگاموتور
این ترکیب به گونه‌ای طراحی شده است که هم تنوع صنعتی وجود داشته باشد و هم سود و زیان سهام عدالت به صورت متعادل بین مشمولان تقسیم شود.
سامانه سهام عدالت و کاربردهای آن
برای مدیریت و مشاهده اطلاعات مربوط به سهام عدالت، دولت سامانه‌ای به نشانی samanese.ir طراحی کرده است. این سامانه مرجع رسمی برای پیگیری وضعیت سهام عدالت، مشاهده ارزش روز آن، و بررسی اطلاعات هویتی و بانکی مشمولان است.
مهم‌ترین کاربردهای سامانه سهام عدالت
- کاربران می‌توانند ارزش روز سهام عدالت خود را بر اساس آخرین قیمت سهام بورسی مشاهده کنند.
- افراد می‌توانند ببینند سهامشان به صورت «آزادشده» یا «غیرقابل معامله» است.
- برای دریافت سود سالانه سهام عدالت، شماره شبا باید از طریق این سامانه ثبت یا ویرایش شود.
- امکان بررسی وضعیت واریز سود سالانه در این سامانه وجود دارد.
- هر فرد می‌تواند جزئیات سهم خود از هر شرکت موجود در سبد عدالت را ببیند.
نکته: برای ورود به این سامانه، نیاز به کد ملی و شماره شبا ثبت‌شده به نام دارنده سهام است. ورود باید از طریق درگاه ملی خدمات دولت انجام شود تا امنیت اطلاعات حفظ شود.
روش‌های آزادسازی سهام عدالت
پس از سال‌ها که امکان خرید و فروش سهام عدالت برای مشمولان مسدود بود، دولت در سال ۱۳۹۹ این امکان را فراهم کرد تا دارندگان سهام بتوانند روش مدیریت دارایی خود را انتخاب کنند. این انتخاب در قالب دو مسیر آزادسازی مستقیم و آزادسازی غیرمستقیم انجام شد.
آزادسازی مستقیم
در این روش، مالکیت و مدیریت کامل سهام عدالت به فرد منتقل می‌شود. به عبارت دیگر، سهام شما به نام خودتان در بورس ثبت شده و می‌توانید همانند سایر سهام، آن را در سامانه‌های معاملاتی کارگزاری‌ها خرید، فروش یا نگهداری کنید.
- دسترسی مستقیم به پرتفوی بورسی
- امکان معامله بخشی یا تمام سهام
- نیاز به دانش بورسی و داشتن کد بورسی
آزادسازی غیرمستقیم
در این روش، مدیریت سهام به شرکت‌های سرمایه‌گذاری استانی سپرده می‌شود. سهامداران مالک واحدهای این شرکت‌ها هستند و شرکت‌ها به نمایندگی از آن‌ها دارایی‌ها را مدیریت می‌کنند.
- مناسب افرادی که دانش یا زمان کافی برای مدیریت مستقیم بورس ندارند
- دریافت سود بر اساس عملکرد شرکت‌های سرمایه‌گذاری استانی
- عدم نیاز به انجام معاملات شخصی
دارندگانی که روش آزادسازی را انتخاب نکرده‌اند، به صورت پیش‌فرض در گروه غیرمستقیم قرار گرفته‌اند. با این حال، امکان تغییر روش در حال حاضر وجود ندارد مگر در صورت تصمیم جدید دولت یا مصوبه تازه شورای عالی بورس.
وضعیت فعلی معاملات سهام عدالت در بورس
با گذشت بیش از پنج سال از آغاز فرآیند آزادسازی سهام عدالت، معاملات این سهام هنوز به‌صورت کامل از سر گرفته نشده است. هرچند اصل آزادسازی بر اساس ابلاغیه سال ۱۳۹۹ مقام معظم رهبری اجرایی شد، اما امکان معامله برای بخش زیادی از سهامداران همچنان محدود است.
در ابتدای آزادسازی، برخی کارگزاری‌ها امکان فروش درصدی از سهام عدالت را برای روش مستقیم فراهم کردند، اما به‌دلیل نوسانات شدید بازار سرمایه در سال ۱۳۹۹ و فشار عرضه‌های سنگین، معاملات سهام عدالت متوقف شد. از آن زمان تا امروز، بازگشایی کامل معاملات در دستور بررسی نهادهای مسئول قرار دارد.
طبق اظهارات اکبر حیدری، سخنگوی کانون شرکت‌های سرمایه‌گذاری استانی، موضوع ازسرگیری معاملات در شورای عالی بورس در حال بررسی است. هنوز طرح رسمی مشخصی به کانون ارائه نشده، اما سازوکار جدیدی برای ایجاد تعادل میان روش مستقیم و غیرمستقیم در حال طراحی است.
حدود پنج میلیون نفر از دارندگان سهام عدالت یا فوت کرده‌اند یا شماره حساب بانکی فعالی معرفی نکرده‌اند. منابع و سود این افراد فعلا به‌صورت متمرکز در تهران نگهداری می‌شود و قرار است به استان‌ها منتقل و توسط شرکت‌های سرمایه‌گذاری استانی مدیریت شود.
انتقال منابع سهام عدالت به استان‌ها می‌تواند به افزایش سرمایه‌گذاری محلی، ایجاد اشتغال و توسعه منطقه‌ای منجر شود. بر اساس اصلاح آیین‌نامه‌ها، قرار است برای افرادی که سهام خود را در قالب دارایی استانی نگه دارند، مشوق‌هایی در نظر گرفته شود.
جمع‌بندی
سهام عدالت، طرحی است که با هدف توانمندسازی خانوارهای کم‌درآمد، توزیع عادلانه ثروت و تسریع خصوصی‌سازی ایجاد شد و دارندگان آن می‌توانند با انتخاب روش مستقیم یا غیرمستقیم مدیریت دارایی خود را انجام دهند. با این حال، این طرح با چالش‌هایی مانند محدودیت معاملات در بورس، نوسانات بازار، مدیریت سهام توسط شرکت‌های استانی و نبود امکان افزایش سرمایه شخصی مواجه بوده است. با وجود این مسائل، سهام عدالت همچنان ابزاری اقتصادی و اجتماعی برای افزایش مالکیت مردمی و کاهش فاصله طبقاتی در کشور محسوب می‌شود.
