بازار سیاه چیست و چرا به وجود می آید؟

بازار سیاه چیست؟

بازار سیاه در واقع فعالیتی اقتصادی است که در خارج از کانال‌های تحت نظارت دولت انجام می‌شود. برخی از تراکنش‌ها و معاملاتی که در بازارهای غیرقانونی صورت می‌گیرند، در چارچوب پول‌های «زیرمیزی» و رشوه قرار می‌گیرند تا شرکت کنندگان در این بازارها بتوانند از موانعی مانند کنترل‌های قیمتی، بازرسی یا مالیات فرار کنند.

کالاها و خدماتی که در بازار سیاه وجود دارد، ممکن است غیرقانونی باشد، یعنی خرید و فروش آنها از سوی قانون منع شده باشد اما تمام کالاهای موجود در بازار سیاه این گونه نیستند. در برخی از موارد، کالاها قانونی هستند اما نحوه خرید و فروش آنها مشکل دارد، مثلا بدون پرداخت عوارض گمرکی یا مالیات مبادله شده‌اند. به بازارهای غیرقانونی بازار سایه یا بازار زیرزمینی هم گفته می‌شود. مثالی از بازارهای زیرزمینی عبارتند از داروهای غیرمجاز، مواد مخدر، قاچاق انسان و اسلحه.

نگاهی عمیق‌تر به بازارهای زیرزمینی

عموما بازارهای غیرقانونی با پول نقد معامله می‌کنند و این موضوع یکی از اجزای کلیدی آنها است. این موضوع به آنها کمک می‌کرد تا ردّی از خود به جا نگذارند. پس از پیدایش و رشد اینترنت، بسیاری از این تراکنش‌ها و معاملات اکنون به صورت آنلاین و در دارک وب یا گاهی با ارزهای دیجیتال صورت می‌گیرند. چنین بازارهایی به دلیل این که عوارضی پرداخت نمی‌کنند ممکن است روی بازارهای رسمی تاثیر منفی بگذارند.

در برخی موارد غیرقانونی هم هزینه‌های زیادی برای مبارزه با آنها صورت می‌گیرد که می‌تواند روی مخارج دولتی تاثیر بگذارد. خرید از این بازارها ریسک نیز به همراه دارد. از جمله این ریسک‌ها، کلاهبرداری، احتمال اعمال خشونت، فروش کالاهای تقلبی و در برخی موارد داروهایی است که می‌تواند برای سلامت افراد خطرناک باشد.

انواع بازار سیاه

بازارهای سیاه انواع مختلفی دارند. از جمله این بازارهای غیرقانونی، همان طور که اشاره شد می‌توان به قاچاق انسان اشاره کرد که در دنیا رواج دارد. معدن‌کاوی غیرقانونی، ماهیگیری، تجارت حیات وحش و قمار (در بسیاری از کشورها قمار غیرقانونی) نیز از دیگر بازارهای سیاه به شمار می‌آیند. اما دامنه این بازارها گسترده‌تر است.

به عنوان مثال در کشورهایی که کنترل‌های ارزی شدیدی روی پول ملی وجود دارد، گاهی بزرگترین بازار زیرزمینی همین تجارت ارز است. در اینجا باید به یک نکته هم اشاره کنیم. این که درست است اولین باری که کلمه بازار سیاه به گوشمان می‌رسد بیشتر به یاد فعالیت‌های غیرقانونی و مواردی مانند مواد مخدر می‌افتیم، اما در موارد معدودی هم مردم به دلیل ناچاری به این بازارها روی می‌آورند.

این موارد معدود ممکن است همیشه هم غیرقانونی نباشند و بیشتر بازار غیررسمی هستند. تامین برخی داروهای خاص یا ارز در برخی کشورها می‌تواند از مصادیق این موضوع باشد.

به عنوان مثال، در ونزوئلا نرخ ارز رسمی به صورت مصنوعی بسیار پایین‌تر از مقدار واقعی بود. همین موضوع باعث می‌شد افرادی ارزهایی مانند دلار را به صورت رسمی به دست بیاورند و در بازار به قیمت بالاتری بفروشند. خرید و فروش در این بازار غیررسمی، عایدی زیادی نصیب این افراد می‌کرد.

بیشتربخوانید: تفاوت صندوق درآمد ثابت و سپرده بانکی چیست؟

آیا وجود بازار سیاه لازم است؟

گاهی اوقات، بازار سیاه تنها انتخاب موجود برای تهیه کالا در شرایط خاص برای افراد خاص است. برای مثال، فرض کنید با خانواده خود در یک مکان عجیب و غریب در تعطیلات هستید و شیر خشک برای نوزادتان تمام شده است. اگر چیزی در فروشگاه‌های محلی موجود نباشد و تنها راه برای به دست آوردن شیر خشک نوزاد از طریق معامله در بازار سیاه باشد، افراد کمی در خرید تردید خواهند داشت.

پرداخت حق بیمه بیش از ارزش اسمی یا خرید بلیت برای دیدن یک کنسرت یا رویداد ورزشی نیز نمونه‌ای از معاملات غیرقانونی بازار است. در تعدادی از کشورهای در حال توسعه، داروهای نجات دهنده با کمبود مواجه هستند و اغلب، تنها جایگزین، تهیه آنها از طریق بازار سیاه است.

بازار سیاه چگونه کار می‌کند؟

انواع مختلفی از بازارهای غیرقانونی وجود دارند و همه آن‌ها به روش‌های مختلفی کار می‌کنند. بازار سیاه می‌تواند بازاری فیزیکی باشد که در آن دو نفر برای مبادله کالاهای غیرقانونی با یکدیگر ملاقات می‌کنند، به عنوان مثال، یک معامله مواد مخدر در گوشه خیابان اتفاق می‌افتد. بازار سیاه همچنین می‌تواند به صورت آنلاین نیز وجود داشته باشد، مانند فضای اینترنت، جایی که افراد برای تبادل کالا با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند و پرداخت‌ها با ارزهای دیجیتال انجام می‌شود.

معایب وجود بازارسیاه

فعالیت‌هایی که در بازار سیاه انجام می‌شوند بصورت رسمی در هیچ جا ثبت نمی‌شوند. به این دلیل مشکلات عدیده‌ای برای سیاست‌گذاران و فعالان اقتصادی به وجود می‌آید.

محاسبه تولید ناخالص داخلی

بزرگترین مشکلی که در معاملات بازار سیاه وجود دارد این است که این فعالیت‌ها در داده‌های تولید ناخالص داخلی ثبت نمی‌شوند. این معاملات برای فعالان بازار سیاه دارای درآمد است اما دولت نمی‌تواند این درآمد‌ها را تشخیص دهد. به همین دلیل در برخی از کشورها که حجم معاملات بازار سیاه بالا باشد، در محاسبه بسیاری از شاخص‌های کلان اقتصادی همچون نرخ بیکاری و رفاه جامعه دچار اشتباه می‌شود.

کاهش درآمد مالیاتی دولت

همانگونه که گفته شد میزان معاملات بازار سیاه در سازمان‌های رسمی ثبت نمی‌شوند. به همین دلیل به این فعالیت‌های اقتصادی زیرزمینی مالیاتی تعلق نخواهد گرفت. در نتیجه بازار سیاه علاوه بر اینکه درآمد مالیاتی دولت را کاهش می‌دهد موجب می‌شود سطح رفاه جامعه نیز تحت تاثیر قرار بگیرد. چون دولت از طریق کسب مالیات اقدام به سرمایه گذاری در بخش‌های عمومی جامعه می‌کند.

افزایش قیمت

بازار سیاه بازاری کاملا غیر قانونی است. هیچ گونه نظارتی چه از لحاظ قیمتی و چه از لحاظ کیفیت بر فعالان این بازار وجود ندارد. به نوعی می‌توان گفت تنها چیزی که برای کسانی که در بازار سیاه معامله می‌کنند، اهمیت دارد کسب سود از این بازار است و هیچ توجهی به کیفیت کالای ارائه شده در این بازار ندارند. از سوی دیگر به دلیل اینکه در این بازار کالاهایی ارائه می‌شود که با ممنوعیت یا محدودیت واردات روبرو هستند، فروشندگان این نوع کالاها را با قیمت بسیار بالاتری نسبت به قیمت واقعی آنان به فروش می‌رسانند.

اندازه بازار سیاه

بازار سیاه درهر کشوری نسبت به سایر کشورها حجم متفاوتی دارد. میزان حجم بازار سیاه به چند عامل مهم بستگی دارد:

توسعه یافتگی یا عدم توسعه یافتگی کشور

کشورهای در حال توسعه معمولا بازار سیاه بزرگتری دارند و بخشی از آن به دلیل وجود واسطه‌گری‌های اقتصادی است که خارج از کنترل دولت کار می‌کنند. اما در کشورهای توسعه یافته به دلیل وجود مقررات مناسب‌تر، بازار سیاه کم رونق‌تر از کشورهای درحال توسعه است.

چرا بازار سیاه وجود دارد؟

دلایل مختلفی برای به وجود آمدن بازار سیاه وجود دارد. بخشی از آن می‌تواند به این دلیل باشد که افراد نمی‌خواهند حقوق گمرکی یا مالیات در خصوص برخی کالاهای موجود در جامعه را بپردازند و به همین دلیل آنها را از مبادی دیگری غیر از شرکت‌های رسمی دولتی تهیه می‌کنند. برخی دیگر به دلایل حقوقی وجود دارند، یعنی عده‌ای از مردم نمی‌دانند خرید و فروشی که انجام می‌دهند منع قانونی دارد. دلیل سوم هم به قوانین برمی‌گردد. یعنی عده‌ای از افراد خواهان کالاهایی هستند که در قانون یک کشور منع شده است.

دلیل دوم و سوم شبیه است اما در دومی آگاهی وجود ندارد در صورتی که سومی عامدانه انجام می‌شود. فرق مورد اول و سوم هم این است که در مورد اول کالاهای مشابه در بازار رسمی وجود دارد اما در مورد سوم مشابهی در بازار موجود نیست. صرف نظر از این موارد چهار مورد دیگر وجود دارد که ممکن است افراد را بیش از این هم به سوی بازار سیاه سوق دهد.

4 دلیل برای گسترش بازار سیاه

اولین مورد محدودیت‌های مجوزهاست. اگر دولت محدودیت‌‎های زیادی را در خصوص مجوزدهی برای تولید کالا یا خدمات در نظر بگیرد، ممکن است برخی کارگران یا تولیدکننده‌ها را به سوی فعالیت‌های بازار سیاه بکشاند. یعنی تولید آنها طبق ضوابط دولت نباشد. در واقع آنها وقت و پول کافی برای کسب مجوزهای بسیار محدودکننده را ندارند.

مثلا در گذشته در آمریکا تاکسیرانی‌های بدون مجوز زیاد بودند زیرا دریافت مجوز تاکسی گران بود. دومین مورد گسترش بازار سیاه به این دلیل است که افراد فاقد توانایی کار قانونی هستند و به پول نیاز دارند. این موضوع در خصوص مهاجران غیرقانونی، کار دانشجویان خارج از کشور بدون ویزای کار یا کار کودکان بروز می‌کند.

سومین مورد به مقررات برمی‌گردد. وقتی سقف قیمت برای کالایی از سوی دولت وضع می‌شود، کمیابی برای آن کالا پدیدار می‌شود. فرض کنید مثلا شکر بیش از قیمتی به فروش نرسد و مصرف آن در کشوری زیاد باشد. وقتی ذخیره موجود تمام شود، برخی که هنوز چنین کالاهایی را دارند می‌توانند آن را به قیمت بالاتری بفروشند.

اینجاست که بازار ثانویه‌ای شکل می‌گیرد که بازار سیاهی برای خرید و فروش شکر است و می‌تواند هر کالای دیگری هم این چنین باشد. وجود مقررات بیش از حد ممکن است چنین نتیجه‌ای داشته باشد. چهارمین مورد هم به بیکاری بالا برمی‌گردد. وقتی در یک اقتصاد شغل کافی نباشد، بخشی از آنها در بازار زیرزمینی فعالیت خواهند کرد.