دوراهی نفت و مالیات؛ کدام مسیر آینده را تضمین می‌کند؟

به گزارش شهر بورس، در مقابل اقتصاد نفت‌محور، بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته و برخی کشورهای نوظهور اقتصادی، اقتصاد خود را بر پایه درآمدهای مالیاتی بنا کرده‌اند که از طریق رشد پایدار اقتصادی و توزیع عادلانه‌تر بار مالیاتی، ثبات بیشتری ایجاد می‌کند.

در تعریف اقتصاد نفت‌محور و مالیات‌محور،اقتصاد نفت‌محور به اقتصادی گفته می‌شود که درآمد اصلی دولت از فروش منابع طبیعی، به‌ویژه نفت و گاز، تأمین می‌شود. این مدل اقتصادی معمولاً در کشورهایی با ذخایر غنی نفتی مانند ایران، عربستان سعودی و ونزوئلا مشاهده می‌شود.

اقتصاد مالیات‌محور، بر اخذ مالیات از کسب‌وکارها، شرکت‌ها و افراد متکی است. در این مدل، دولت منابع مالی خود را از طریق مالیات بر درآمد، مالیات بر ارزش افزوده، مالیات بر شرکت‌ها و سایر ابزارهای مالیاتی تأمین می‌کند. کشورهایی مانند آلمان، سوئد، ژاپن و آمریکا نمونه‌هایی از اقتصادهای مالیات‌محور هستند.

وضعیت اقتصاد ایران؛ نفت‌محور یا مالیات‌محور؟

بررسی آمارهای اقتصادی ایران نشان می‌دهد که طی دهه‌های اخیر، درآمدهای نفتی همواره سهم غالبی در بودجه دولت داشته‌اند. به عنوان مثال:
در سال‌های اوج درآمدهای نفتی (۱۳۸۴ تا ۱۳۹۰)، بیش از ۶۰ درصد از بودجه دولت از فروش نفت تأمین شد.
در دوره تحریم‌های شدید (۱۳۹۷ به بعد)، وابستگی به نفت کاهش یافت، اما به دلیل ضعف در نظام مالیاتی، کسری بودجه افزایش یافت.
در سال ۱۴۰۲، طبق گزارش سازمان برنامه و بودجه، حدود ۴۰ درصد درآمدهای دولت از مالیات و باقی‌مانده از منابع نفتی، اوراق قرضه و سایر روش‌های تأمین مالی بود.
این آمار نشان می‌دهد که ایران همچنان یک اقتصاد نفت‌محور محسوب می‌شود، اما تلاش‌هایی برای حرکت به سمت یک اقتصاد مالیات‌محور در جریان است.

خبر مرتبط

چالش‌های صنعت پتروشیمی ایران؛ کسری گاز و تحریم‌ها

یک کارشناس اقتصادی گفت: بزرگترین مشکل صنعت نفت و گاز کشور، ناترازی تولید گاز است که باعث کسری گاز و مشکلات جدی در پالایشگاه‌ها شده است.

نقاط قوت و ضعف اقتصاد نفت‌محور در ایران

دسترسی سریع به منابع مالی در کشورهای نفت‌محور مزایای زیادی به همراه دارد، از جمله اینکه درآمدهای نفتی به‌سرعت قابل وصول هستند و دولت می‌تواند در کوتاه‌مدت بودجه خود را تأمین کند. همچنین، عدم نیاز به فشار مالیاتی زیاد به دولت این امکان را می‌دهد که نرخ مالیات را پایین نگه دارد و فشار زیادی به کسب‌وکارها و شهروندان وارد نکند.

این شرایط به توسعه سریع زیرساخت‌ها نیز کمک می‌کند، به‌طوری‌که در دوره‌های رونق، کشورهای دارای منابع نفتی می‌توانند پروژه‌های بزرگ عمرانی را با سرعت اجرا کنند. اما این سیستم معایبی نیز دارد. وابستگی به نوسانات قیمت نفت، هرگونه کاهش قیمت را مستقیماً بر بودجه دولت تأثیر می‌گذارد و منجر به ناپایداری مالی می‌شود. همچنین، ریسک تحریم‌ها و بی‌ثباتی اقتصادی در این کشورها به‌ویژه در مورد ایران بارها نشان داده است که اقتصاد نفت‌محور چقدر آسیب‌پذیر است.

در نهایت، این ویژگی‌ها منجر به کاهش انگیزه برای رشد بخش خصوصی می‌شود؛ زیرا دولت‌های متکی بر نفت معمولاً کمتر به بخش خصوصی توجه می‌کنند و در نتیجه، رشد اقتصادی پایدار کاهش می‌یابد.

مزایا و چالش‌های اقتصاد مالیات‌محور برای ایران

مزایای مالیات‌محوری شامل ثبات و پایداری اقتصادی است، زیرا درآمدهای مالیاتی به قیمت جهانی نفت وابسته نیستند و ثبات بیشتری دارند. همچنین، این مدل باعث افزایش پاسخگویی دولت می‌شود، چرا که دولت موظف است در برابر مالیات‌دهندگان جوابگو باشد و درآمدهایش از مردم تأمین می‌شود. به علاوه، دولت در این مدل مجبور به ایجاد شرایط مناسب برای رشد اقتصادی و حمایت از کسب‌وکارها است، که به تقویت بخش خصوصی کمک می‌کند.
از چالش‌های این سیستم می‌توان به فرار مالیاتی و رشد اقتصاد زیرزمینی اشاره کرد؛ در ایران، بسیاری از کسب‌وکارها و افراد از پرداخت مالیات طفره می‌روند و این موضوع اثربخشی سیستم را کاهش می‌دهد. همچنین، ضعف در نظام مالیاتی و ناکارآمدی زیرساخت‌های مالیاتی کشور نیاز به اصلاحات جدی دارد.

عدم اعتماد عمومی به سیستم مالیاتی نیز یکی دیگر از چالش‌های موجود است؛ بسیاری از شهروندان و کسب‌وکارها باور دارند که مالیات‌های پرداختی آنها به درستی مدیریت نمی‌شود.

حرکت از اقتصاد نفت‌محور به اقتصاد مالیات‌محور

برای حرکت از اقتصاد نفت‌محور به اقتصاد مالیات‌محور در ایران، لازم است چندین اقدام کلیدی انجام شود. اولین قدم گسترش پایه مالیاتی است که با شفاف‌سازی فعالیت‌های اقتصادی و کاهش فرار مالیاتی می‌توان درآمدهای مالیاتی را افزایش داد. همچنین بهبود نظام مالیاتی و دیجیتالی‌سازی آن با ایجاد سامانه‌های پیشرفته مالیاتی ضروری است تا تخلفات کاهش یافته و کارایی نظام مالیاتی افزایش یابد.

کاهش نقش دولت در اقتصاد و تقویت بخش خصوصی نیز از اقدامات مهم است که به افزایش رقابت و نوآوری کمک می‌کند.برای جایگزینی نفت، سرمایه‌گذاری در صنایع غیرنفتی همچون فناوری، کشاورزی، گردشگری و خدمات از اهمیت بالایی برخوردار است. همچنین افزایش شفافیت و پاسخگویی دولت به‌گونه‌ای که مردم احساس کنند مالیاتشان به‌درستی هزینه می‌شود، می‌تواند اعتماد عمومی را افزایش دهد.

در نهایت، باید توجه داشت که اقتصاد ایران در حال گذار به سمت مدل مالیات‌محور است، اما این فرآیند به‌دلیل چالش‌های ساختاری و فرهنگی به کندی پیش می‌رود.
اگرچه اقتصاد نفتی مزایای زودهنگام مانند تأمین سریع منابع مالی دارد، اما در بلندمدت ناپایدار و پرریسک است. در مقابل، اقتصاد مالیات‌محور می‌تواند ایران را به سمت رشد پایدار و ثبات اقتصادی هدایت کند.

با اصلاحات اساسی در نظام مالیاتی، افزایش شفافیت مالی و کاهش وابستگی به نفت، ایران می‌تواند به تدریج به یک اقتصاد قوی‌تر و مستقل‌تر تبدیل شود.

نویسنده: علی محمدی‌پور