معرفی گیاه آنغوزه یا هینگ

به گزارش شهر پلاس، گل‌های این گیاه به رنگ زرد و به گروه چتر مانند در آخر ساقه پدید می‌آید. آنقوزه در چند سال ابتدایی سن خود ساقهٔ در دید نیست و برگ‌های آن گسترده روی زمین است که در مراتع به نام (حلتیت)، (کماه) و (انگزاکماه) می‌شناسند.

میوهٔ آنقوزه دارای دو تخم به رنگ قهوه ایی تیره و سیاه، بیضی کمی پهن و بسیار بدبو است. با تیغ زدن یا قطع ریشه یا قسمت پایین ساقه و یقهٔ گیاه در پایانی بهار، شیرهٔ بسیار بدبو در میانی تابستان بیرون می‌آید که در کنار هوا کم‌کم سفت می‌شود که همان آنغوزه است. آنقوزه در زمین‌های بائر و خشک و آهکی پهنای گرم آسیا می‌روید. بومی استپ‌های ایران و افغانستان است. در ایران؛ در شهرستان کوهسرخ استان خراسان رضوی در روستای دهمیان، بلوچستان و باختری مختلف جنوب ایران، مانند کرمان، راور، سرچهان، آباده، نائین می‌روید. گونه‌های دیگری از گیاه Ferula نیز در ایران می‌رویند که از آن‌ها نیز آنغوزه گرفته می‌شود و به صورت گونه‌های جداگانه یا واریته‌هایی از یک گونه شناخته شده‌اند مانند F.foetida Regel. , F.alliacea Boiss. , F.Kuma و F.Kurdica Pol.

گونهٔ F.foetida در دامغان، بلوچستان، خراسان، شاهرود، میامی و سبزوار و در زرین دشت فارس شناسایی شده و زیر گونه دسته‌ای است که آنغوزهٔ منتن بنام خراسان را می‌دهد.

این گونه را در شهر دیباج و کنار آن (چهارده کلاته و دهستان رودبار) به نام محلی «اشتلغاز» یا «اشترغاز» می‌شناسند و هواداران زیادی در تهیه خوراک‌های سنتی دارد. بوته این گونه در برابر با سایر گونه‌ها، بلندای کمتری داشته و از بو و اسانس بیشتری برخوردار است.

گونهٔ F.alliacea در خراسان و کرمان شناسایی شده‌است.

گونهٔ F.Kurdica در کوه‌های ساوجبلاغ و روستا سولان همدان که کوهی به همین ناموجود داردکماه زار و در آذربایجان غربی زیاد است صمغ آن به اندازهٔ یک باقلاست و بوی Baume de peru می‌دهد بدین سان بوی تند لیمو دارد این گیاه با نام محلی «بی وزا» نامیده می‌شود.

گونهٔ F.Kuma که در بلندای سرشیو، سقز کردستان، بلندی اورامانات، کوه‌های بی بَرسَن و پوکیده، کردستان و همچنین در کهگیلویه و لرستان فراوان است و سبزه‌های پربهایی است و برای چاق کردن اسب و گاو علوفهٔ خوبی است. نام محلی آن «کَما» و «ویه» است.

از دید شکل گیاه گونه‌های بالا خیلی مانند می‌باشند ولی بلندی‌های آن‌ها مختلف است و همچنین در برخی گونه‌ها رنگ گل سفید و رنگ میوهٔ آن زمانی که برسد مایل به سفید، گرد و پهن شبیه سکّه است و خوشبو است. این تیره پایانی که بی وزا گفته می‌شود در کتب طب سنتی انجدان طیب یا انجدان سفید نامبرده می‌شود.

مشخصات آنغوزه

آنغوزه شیره گیاهی است که از تیغ زدن ریشه یا پایین ساقه یا قطع ساقهٔ گیاهان مولد آنغوزه از ناحیهٔ یقه گیاه خارج می‌شود و در طول تابستان به دست می‌آید و به دو صورت در بازار عرضه می‌شود. یک نوع را که آنغوزه اشکی گویند بسیار تمیز؛ بدون خاک و خاشاک و مرغوب است رنگ خارجی آن زرد مایل به قرمز یا قهوه‌ای و صاف و شفاف است. از نظر ابعاد در حد فندق یا کمی بزرگتر یا کوچکتر یا در ابعاد نخود است رنگ مقطع آن سفید است که در مجاورت هوا به سرعت اکسیده شده و تیره می‌شود؛ و نوع دیگر که در بازار عرضه می‌شود توده‌ای گفته می‌شود که با بی دقتی جمع‌آوری شده و مخلوط با خاک و خاشاک و برگ است و نامرغوب می‌باشد طعم آنغوزه گس در بعضی گونه‌ها تلخ و بویی شبیه بوی سیر، متعفن و خیلی تند دارد.

خواص آنغوزه

اندام دارویی این گیاه صمغی رزینی که از ایجاد برش در بخش‌های بالایی ریشه بدست می‌آید است و رزین، اسانس و صمغ، اسید فرولیک و ترکیبات دی سولفید جزو مواد مؤثرهٔ این گیاه می‌باشند. عملکرد دارویی این گیاه ضدنفخ و خلط‌آور است و در درمان‌های سوءهاضمه یا قولنج‌های مربوط به نفخ، التهاب برونشیت، سرفه و اختلالات و ناراحتی‌های عصبی کاربرد دارد.

روش بهره بردن (استفاده) از آنغوزه

روش بهره بردن این گیاه به صورت خوراکی، تنتور و بخور برای کمک به درمان احتقان بینی و برونشیت است. صمغ پودر شده این گیاه روزانه ۰٫۳ تا ۱ گرم در ۳ نوبت و به صورت تنتور نیز ۲ تا ۴ لیتر در روز، تکه‌های ۰٫۲ گرمی به اندازه ۲ تا ۵ دانه در روز

نکات مهم دربارهٔ آنغوزه

لطفاً حتماً برای مصرف تمام گیاهان دارویی با متخصص داروی گیاهی مشورت کنید. آنغوزه را در دوران شیردهی و برای کودکان مصرف نکنید. کومارین‌های موجود در این گیاه ممکن است با داروهای ضد انعقاد تداخل کند. در گزارشی آمده‌است که مصرف ۵۰ تا ۱۰۰ میلی‌گرم این گیاه در افرادی که مشکل عصبی دارند باعث تشنج شده‌است.

مدیر عامل اتحادیه تعاونی‌های گیاهان دارویی خراسان رضوی گفت: آنغوزه یک گونه از گیاهان دارویی است که می‌تواند درآمد بالای یک میلیارد تومانی را در هر هکتار برای کشاورز داشته باشد.

اعظم یوسفی در حاشیه برگزاری همایش آنغوزه در بجستان اعلام کرد : وی افزود: وقتی کشاورز برنامه‌ای برای کشت زراعی و اینکه چه گیاهی را با توجه به پتانسیل منطقه، شرایط بازار و ارزش اقتصادی محصول داشته باشد، عملاً نیاز به یکسری راهنمایی‌هایی هم دارد.

مدیر عامل اتحادیه تعاونی‌های گیاهان دارویی خراسان رضوی  در خصوص اهمیت گیاه انغوزه به عنوان گیاهی کم‌توقع و کم آب طلب به نسبت سایر گیاهان گفت: این گیاه می‌تواند ارزش اقتصادی خوبی را برای کشاورز داشته باشد.

وی خاطرنشان کرد: با توجه به وضعیت خشک‌سالی که در استان داریم می‌طلبد کشاورزان به سمت گیاهان چند ساله با نیاز آبی کمتری بروند. در این صورت هزینه‌های کارگری کمتر و صرفه اقتصادی برای کشاورز بیشتر خواهد بود.

یوسفی با اشاره به اینکه آنغوزه یکی از گیاهانی است که می‌تواند درآمد بالای یک میلیارد تومانی در هر هکتار را برای کشاورز داشته باشد، تصریح کرد: اگر یک مرتبه کشاورز این گیاه را کشت کند و به خوبی هم از آن مراقبت شود تا ۲۰ سال می‌تواند برای کشاورز ارزش افزوده اقتصادی داشته باشد.

وی با بیان اینکه خراسان رضوی در کشت گیاهان دارویی جایگاه نخست کشور را دارد، گفت: بازار رقابتی گیاهان دارویی در خراسان رضوی پررنگ‌تر از سایر استان‌ها است.

مدیر عامل اتحادیه تعاونی‌های گیاهان دارویی خراسان رضوی، ایجاد زنجیره ارزش و تأمین گیاهان دارویی را ضروری دانست و افزود: زیره سبز، نعناع فلفلی، گل‌ محمدی، آنغوزه، باریجه، زیره سیاه کوهی، خاکشیر، رازیانه، شیرین‌بیان و بالنگو جزو گیاهان اصلی هستند که در خراسان رضوی کشت زراعی می‌شوند و از نظر سطح زیر کشت رقم قابل توجهی دارند.

یوسفی اظهارکرد: شهرک‌های گیاهان دارویی در حال شکل‌گیری است و تمام زنجیره‌های تولید، ارزش محصول، اشتغال‌زایی، فرهنگ‌سازی مصرف گیاهان دارویی و اکوتوریسم در آن دیده شده و این طرح در حال جذب سرمایه‌گذار است تا به نوعی واسطه‌گری حذف و قیمت گیاهان دارویی واقعی شود.

وی به بحران خشکسالی در استان اشاره کرد و گفت: با توجه به اینکه روز به روز اراضی که دسترسی به آب دارند کمتر می‌شود، باید بیشتر روی گیاهانی که نیاز آبی کمی دارند سرمایه‌گذاری کنیم.

مدیر عامل اتحادیه تعاونی‌های گیاهان دارویی خراسان رضوی خاطرنشان کرد: برای خرید تضمینی و کشت قراردادی محصولاتی مانند آنغوزه، زیره سیاه و سبز و گیاهانی که مصرف علوفه‌ای و دامی دارند مانند خارشتر ورود پیدا کرده‌ایم.

فرایند  کشت و پرورش آنغوزه

۱ ) مرحله آماده کردن بستر

هر چند کاشت بذر آنغوزه به صورت دیم ، نیاز به بستر خاصی ندارد و حتی به صورت بذرپاشی دستی سبز می گردد ؛ ولی برای بالا بردن شانس جوانه زنی ، بهتر است آن را در داخل جوی های کوچک کشت نمود تا با جمع آوری آب باران و ذخیره رطوبت حاصل از بارش ، به سبز شدن آن کمک گردد .

به همین منظور ، چنانچه هدف ، تکثیر آنغوزه در شرایط مزرعه می باشد ، بهتر است ابتدا زمین را با عملیات شخم سطحی از علف های هرز پاک کرده و سپس ، در جهت شیب اصلی زمین اقدام به تسطیح زمین کرد . یادآوری می گردد ، عملیات زراعی مناطق خشک که بارندگی آن کمتر از ۲۵۰ میلی متر است نیاز به هیچگونه کود شیمیایی نبوده و بذر آنغوزه اغلب ، در خاک های باحاصلخیزی کم به خوبی مستقر می گردد .

پس از تمیز کردن بستر کاشت ازعلف های هرز ، باید با ایجاد جوی های کوچک به عرض ۱۵ سانتیمتر و به عمق۱۰ تا ۱۵ سانتیمتر در جهت عمود بر شیب زمین ، اقدام به احداث فارو کرد .

معمولا فواصل فاروها از یکدیگر ، یک متر می باشد تا بتوان با حرکت در بین ردیف های کاشت نهال ها را مدیریت نمود .

۲) مرحله کاشت

مطالعات مزرعه ای نشان می دهد ، بهترین زمان کاشت آنغوزه اواسط آذر تا اواسط دی ماه می باشد . هر چند در برخی مناطق ، عملیات کاشت ، تا اول بهمن می تواند به تعویق افتد ؛ ولی بهتر است کاشت بذر در دیماه انجام پذیرد ، تا درصورت حادث شدن بارندگی های پاییزه و زمستانه ، بذرهای کشت شده از رطوبت موجود در خاک بهره مند گردند .

در زراعت آنغوزه ، معمولاً کاشت به صورت ردیفی و در داخل بستر فارو ( جوی ) صورت می گیرد . تحقیقات نشان داده است که افزایش فاصله کاشت بیش از ۵۰ سانتی متر تأثیری بر مقدار صمغ موجود در ریشه گیاه آنغوزه نداشته ؛ ولی بر سطح تاج پوشش گیاه تأثیر مثبت دارد .

برای داشتن یک کاشت اقتصادی ، معمولاً فواصل کاشت بذر ، در طول ردیف های کاشت ، بهتر است از۵۰ سانتیمتر کمتر نباشد و همچنین ، فاصله بین ردیف های کاشت نباید از یک متر بیشتر باشد .

بیشتر بخوانید:رهن خانه با 500 میلیون تومان در مناطق مختلف تهران

معمولاً عمق کاشت بذر آنغوزه بسته به بافت خاک بین سه تا پنج سانتی متر متغیر می باشد . هر چه بافت خاک سنگین تر باشد ، عمق کاشت کمتر و هرچه بافت خاک سبکتر باشد عمق خاک بیشتر در نظر گرفته می شود .

همچنین برای افزایش شانس جوانه زنی در هر چاله حدقل سه تا پنج ، بذرکشت می گردد که پس از ظهور جوانه ها اقدام به تُنک کردن آن ها می گردد .

عملیات کاشت می تواند به صورت دستی یا با ماشین بذرکار انجام گیرد .

۳) مرحله داشت

آنغوزه گیاهی است که بسته به شرایط اقلیمی ۱۰ تا ۱۲ سال زمان می برد تا به بذر بنشیند . از آنجایی که ریشه این گیاه باریک و مستقیم می باشد ؛ از این رو برخلاف گیاه کندل که ریشه آن طی سه سال پس از کاشت بذر ، آماده بهره برداری می گردد ، حداقل به پنج سال زمان نیاز دارد تا ریشه آن ضخیم شده و آماده تیغ زنی گردد .

در همین خصوص بهتر است طی سه سال اول بعد از کاشت در اواخر ماه های فروردین ، اردیبهشت و خرداد اقدام به حذف علف های هرز به روش مکانیکی کرد و توسط نیروی کارگری علف هرز داخل شیارهای کاشت و بین ردیف های کاشت را جهت جلوگیری از بروز رقابت حذف کرد .

همچنین ترمیم مسیر جوی های کاشت جهت ذخیره بهتر نزولات آسمانی برای رشد بهتر آنغوزه مؤثر می باشد . نکته دیگری که باید در نظر گرفته شود ، عدم جمع آوری برگ های خشک شده گیاه آنغوزه در پایان سال زراعی می باشد ؛ زیرا به جا گذاشتن بقایای گیاهی موجب افزایش ماده آلی خاک و نیز جلوگیری از فرسایش بادی و آبی مزرعه شده و به حفظ رطوبت خاک کمک می کند .

۴) مرحله برداشت

برداشت آنغوزه معمولاً پنج سال بعد از کاشت انجام می گیرد . هرچه سن گیاه از پنج سال بیشتر باشد به دلیل قطور شدن ریشه گیاه صمغ بیشتری به دست خواهد شد .

برای برداشت صمغ ، ابتدا باید اجازه داد تا کلیه مواد مؤثره موجود در برگ های گیاه وارد ریشه شود که معمولاً ، عمل ، در پایان فصل رشد که زمان آن بسته به شرایط اقلیمی منطقه کاشت متفاوت می باشد رخ می دهد .

بهترین نشانه برای شناخت انتقال صمغ از برگ ها به ریشه ، خشک شدن کامل برگ های قاعده ای گیاه می باشد که نشانه آن ، انفصال دمبرگ از منطقه یقه (محل اتصال دمبرگ به بخش فوقانی ریشه ) می باشد .

هر چند در اقالیم مختلف ایران ، زمان خشک شدن برگ ها یکسان نمی باشد ؛ ولی معمولاً خشک شدن برگ ها از اواسط اردیبهشت به تدریج شروع شده و در اغلب مناطق تاپایان خرداد ، کل برگ های گیاه خشک می شود .

پس از خشک شدن برگ ها مرحله تیغ زنی و استحصال صمغ به روش تیغ زنی از ریشه گیاه آنغوزه آغاز می گردد . روش تیغ زنی بسیار مهم بوده وچنانچه نکات فنی در آن رعایت نشود منجر به مرگ گیاه می گردد . در همین خصوص ، می توان به برش عرضی ریشه اشاره کرد ، که اغلب در مراتعی که رویشگاه طبیعی این گیاه بوده ، اجرا می شود .

در روش عرضی که توسط افراد سودجو و ناآگاه ، صورت می گیرد ، پس از کنار زدن خاک اطراف ریشه ، با قطع بخش فوقانی ریشه به ضخامت ۱ تا ۲ سانتیمتر ، جوانه رویشی انتهای یقه قطع شده و همگام با برداشت صمغ ، گیاه می میرد . این روش ، به ( کفبری ریشه ) نیز معروف است .

در روش صحیح استحصال شیره آنغوزه که به روش طولی معروف است ، ابتدا ، خاک بخشی از اطراف ریشه آنغوزه که معمولاً پشت به آفتاب است ، به عمق۱۵ و به عرض ۱۵ تا ۲۰ سانتیمتر برداشت می گردد ، تا ریشه گیاه نمایان شود .

پس از نمایان شدن ریشه ، به کمک چاقوی مخصوص ، برشی دایره ای شکل به قطر سه تا پنج سانتیمتر و به ضخامت ۳ میلیمتر ، پایین تر ازیقه گیاه بر روی سطح طولی ریشه ایجاد می گردد و در زیر قسمت برش ، سنگ تخت و کوچکی قرار می دهیم تا در صورت انتشار صمغ به پایین ریشه ، شیره آنغوزه با خاک تماس پیدا نکند .

همچنین ، برای کمک به سفت شدن شیره گیاه و جلوگیری از آلوده شدن شیره آن به خاک و خاشاک ناشی از وزش باد و گرد و خاک ، به کمک شاخ و برگ خود گیاه ، سایبانی بر روی ریشه احداث می گردد ، که به اتاقک ریشه معروف است . ( هر چقدر صمغ برداشت شده خاک و خاشاک کمتری داشته باشد ، شیره آنغوزه از کیفیت بالاتر و قیمت بیشتری برخوردار می باشد ) .

پس از تیغزنی بوته ها ، حداقل ۲ روز باید صبر کرد تا از محل ضخم ، صمغ به بیرون از ریشه تراوش نماید . سپس در روز سوم اقدام به جمع آوری صمغ می گردد . همچنین پس از جمع آوری صمغ سفت شده که توسط چاقو انجام میگیرد ، ریشه گیاه ، مجدداً برای بار دوم مورد تیغ زنی قرار گرفته و همانند بار اول لایه ای به ضخامت ۱ تا ۲ میلی متر و به طول ۳ تا ۵ سانتی متر به شکل دایره به صورت طولی ، از گوشت ریشه برداشت می گردد .

پس از گذشت ۲ روز ، برای بار دوم ، می توان اقدام به جمع آوری صمغ آنغوزه کرد . معمولا عملیات تیغ زنی تا سه مرتبه یا بیشتر می تواند انجام پذیرد ؛ ولی بهتر است از سه مرتبه بیشتر نباشد . در پایان مرحله تیغ زنی بعد از آخرین مرحله برداشت ، لازم است خاک ریشه گیاه را به جای اول برگرداند ، تا ریشه گیاه مورد حمله آفات نباتی و قارچ ها قرار نگرفته و پلاسیده نشود .

با استحصال صمغ از بوته های پنج ساله آنغوزه ، باید به مدت ۲ سال صبرکرد تا بوته ها مجدداً آماده تیغ زنی شوند . به عبارت دیگر مرحله دوم تیغزنی در سال هفتم رشد بوته اتفاق می افتد ؛ ولی در این مرحله باید برداشت صمغ از سمت شرقی بوته انجام پذیرد و مراحل برداشت به همان روشی که شرح داده شد انجام گیرد .

پس از آخرین مرحله برداشت صمغ ، چنانچه هدف حفظ بوته های آنغوزه و برداشت بذر باشد ، باید تا زمان به گل رفتن بوته ها صبر کرد ؛ ولی چنانچه هدف ، برداشت صمغ باشد ، می توان عملیات تیغ زنی را به کرات تا نقطه اقتصادی ( با توجه به مقدار صمغ قابل استحصال و هزینه های کارگری ) ادامه داد و پس از آن می توان زمین را شخم زده و آن را برای کاشت مجدد آماده کرد .

مراحل کاشت همانند آنجه قبلاً شرح داده شد می باشد ؛ ولی این بار بهتراست کاشت بذر بین ردیف های گیاهان قبلی انجام پذیرد تا تناوب زراعی رعایت شده و محصول بهتری برداشت کنیم .

نکات قابل توجه برای کشت آنغوزه

– سن تیغ زنی بوته ها نباید کمتر از پنج سال باشد ؛
– تیغ زنی نباید به صورت برش عرضی که باعث قطع جوانه رویشی گیاه می شود انجام گیرد ؛
– پس از برداشت صمغ ، باید خاک اطراف ریشه به محل اولیه برگردانده شود ؛
– به کارگران آموزش صحیح برداشت صمغ داده شود ؛
– از هرگونه عملیات سم پاشی و کوددهی به گیاه خودداری گردد ؛
– از ورود دام به مزرعه جهت چرای بقایای گیاهی جلوگیری شود .

به ازای هر بوته آنغوزه بسته به سن بوته ، نوع برش ریشه و تعداد دفعات تیغ زنی ریشه ، مقدار محصول قابل استحصال متغیر می باشد . در روشی که شرح آن گذشت به طور متوسط طی سه مرحله تیغ زنی حداقل ۲۰ گرم صمغ به دست خواهد آمد . چنانچه گفته شد به دلیل اینکه هر بوته آنغوزه در طول عمرخود ۲ مرتبه برداشت می شود ( سن ۵ و ۷ سال ) ؛ از این رو مجموعاً از هر بوته۴۰ گرم صمغ به دست می آید .

چنانجه تعداد بوته ۲۰۰۰۰ در هکتار باشد ، مقدار صمغ قابل استحصال۸۰۰ کیلوگرم در هکتار می باشد . لازم به ذکر است در برخی گزارشات علمی مقدار صمغ در هر مرحله تا ۴۰ گرم به ازای هر بوته گزارش شده است .

۵) فرآیند تکثیر

هر چند تکثیر و ازدیاد گیاه آنغوزه ازطریق کشت بافت امکان پذیر می باشد ؛ ولی بهترین و ارزان ترین روش تکثیر آنغوزه از طریق کاشت بذر می باشد . گیاه آنغوزه به راحتی توسط بذر تکثیر شده و زمان مورد نیاز برای جوانه زنی بذر آن ، ۸ تا ۹ هفته متغیر است .

تحقیقات آزمایشگاهی نشان داده است که بهترین دمای جوانه زنی برای بذر آنغوزه ، ۴ درجه سانتیگراد می باشد و تحت این دما بیش از ۹۳ درصد بذرها جوانه می زنند . همچنین تحقیقات کاشت گلدانی در مشهد نشان داد ، که بهترین تاریخ کاشت آنغوزه ماه های آذر و دی بوده که تحت این تاریخ های کاشت به ترتیب ۷۸ و ۸۰ درصد بذرها سر از خاک درآورده و سبز می شوند .

در تحقیق دیگری آمده است ، که بهترین زمان کاشت بذر آنغوزه ماه های آذر و دی بوده و زمان لازم ، برای ظهور جوانه ها ۴ تا ۵ ماه پس از کاشت می باشد .

به طور کلی ، بسته کارآفرینی ترویج کشت و پرورش آنغوزه در چهار بخش شامل : « توصیف شغلی » ، « مدیریت بازاریابی » ، « مدیریت نیروی انسانی » و « مدیریت مالی » تدوین شده است که در ادامه مورد بررسی قرار می گیرد .

توصیه می شود در هر صورت برای کسب اطلاعات در مورد کشت آنقوزه می توانید به مراکز خدمات جهاد کشاورزی منطقه خود مراجعه کنید تا مطابق شرایط منطقه تان آموزش های لزم را به مشا ارائه کنند.

منبع: اول فارس